به انگیزه‌ی گرامیداشت قربانیان زلزلة دی‌ماه ۸۲؛

بازخوانی یادها و ناگفته‌های زلزلة بم

گروه جامعه – داستان زلزله‌ی بم آن‌قدر غم‌انگیز است که با گذشت شانزده سال از این واقعه، درد و رنج و زخم آن همچنان تازه مانده است. گزارش خبرگزاری ایمنا که در ادامه می‌آید، مروری است بر بخشی از رویدادهای این اتفاق تلخ و سوزناک.

شهر بم از روزها قبل از زلزله سال ۱۳۸۲ بارها لرزیده بود، مردم شهر بعدها می‌گفتند آب قنات‌ها گرم شده بود، برخی چاه‌ها کم آب و برخی پر آب‌شده بودند، از زمین صداهایی به گوش می‌رسید زمین‌لرزه‌های خفیف زمین را زیر پای مردم می‌لرزاند، اما مردم شهر و مسئولین هیچ‌گاه این شواهد را جدی نگرفتند.

 

نخستین اخطار زلزله در بم

نخستین پیش‌لرزه در بم، حدود خردادماه ۸۲ رخ می‌دهد. در پی آن لرزه‌های متعدد دیگری می‌آید تا آنکه گویا در شهریور ۱۳۸۲  مسئولی در شهر به مسئولان بالاتر در استان، پیامی نگران‌کننده مخابره می‌کند.

مدتی پیش از زلزله اصلی نیز مردم بم همراه با پیش‌لرزه‌ها، صداهای عجیب‌وغریبی از درون زمین می‌شنوند. برخی از مردم بم به مسئولان شهر، نگرانی‌های خود را ابراز می‌‌کنند. نوشته‌اند برخی از اهالی و مسئولان محلی نیز یک ماه قبل از زلزله‌ی اصلی مستقیماً با یکی از مراکز علمی زلزله در تهران تماس می‌گیرند، بااین‌حال، اکثریت بومیان بم احتمال وقوع حادثه را چندان باور نمی‌دارند: اول آن‌که ارگ را می‌بینند که بیش از دو هزار سال بر جای استوار ایستاده است، دو آن‌که تصور می‌کنند قنات‌های شهر، هرگونه فشار مزاحم درون زمینی را خالی می‌کند، سه این تصور عمومی بوده که پیش‌لرزه‌ها و سروصداها، فعل‌وانفعالاتی نظامی هستند و مردم بم اساساً زلزله‌ای را در گذشته به یاد ندارند.

 

شب قبل از زلزله بم

همه چیز به شب قبل از زلزله‌ی ختم می‌شود. پیش‌لرزه‌های آخر در بم در حدود ساعت‌های ۲۲:۰۰ و ۲۲:۳۰ شب قبل از زلزله اصلی و همچنین ساعت ۴:۴۰ بامداد یعنی حدود ۴۵ دقیقه قبل از رخداد لرزه اصلی باقدرت کم آخرین هشدارها را می‌دهند، ولی عده‌ی بسیار کمی از مردم این هشدارها را جدی می‌گیرند و به بیرون خانه‌های خود می‌روند. سرمای هوا حدود منفی ۹ درجه است و البته خواب بودن افراد نیز تأثیرگذار بوده است.

 

وقوع زلزله در سپیده دم

ساعت ۵:۲۶ دقیقه‌ی بامداد جمعه پنجم دی‌ماه ۱۳۸۲ زمین‌لرزه‌ای به‌شدت ۶/۶ ریشتر و به مدت دوازده ثانیه درست در کنار شهر بم و روی گسل بم رخ داد.

با وجود آن‌که بعضی از مردم به خاطر چند پیش‌لرزه که شب قبل رخ‌داده بود بیدار مانده بودند، ولی حدود یک‌سوم از جمعیت شهر بم در این رخداد کشته شدند، حدود ۳۰ هزار نفر، و به همین تعداد هم آسیب‌های مختلف فیزیکی و روانی دیدند.

 

تعداد واقعی قربانیان زلزله بم

قربانیان این زمین‌لرزه در آمارهای مختلف، بین ۳۰ هزار تا بیش از ۵۰ هزار نفر بیان ‌شده‌اند. در آمار رسمی، ۳۰ هزار کشته و ۴۰ هزار مجروح و بیش از ده‌ها هزار نفر بی‌خانمان ذکرشده؛ همچنین در این زمین‌لرزه ۷۰ درصد از سازه‌های شهر بم به‌کلی تخریب و ارگ تاریخی بم ویران شد.

ازآنجایی‌که در روزهای اولیه همه تنها به فکر تدفین آشنایان خود بودند، آمار درستی از تلفات گرفته نشده است.

به اعتقاد محققان، کانون زلزله‌ی بم در نزدیکی تمرکز جمعیتی قرار داشته و ازآنجاکه این زمین‌لرزه در بامداد رخ داد و سازه‌های شهر بم ایمن نبودند فاجعه‌ی این زمین‌لرزه در سده‌ی گذشته ایران بی‌مانند بوده است.

 

کمکرسانی به زلزله زدگان بم

به سبب ضعف شبکه‌ی لرزه‌نگاری و همچنین قطع ارتباط مخابراتی و کشته شدن بسیاری از مسئولان شهر، خبر حادثه و به‌تبع آن خبر فاجعه با تأخیر به مدیران و نهادهای مسئول می‌رسد. بی‌سیم‌ها با قطع برق و یا تخریب دکل‌ها از کار افتادند، نخستین امدادگران خود مردم محل هستند که با دست تقریباً خالی به مقابله برمی‌خیزند.

اولین نیروی امدادگر رسمی از کرمان پس از گذشت حدود چهار ساعت از حادثه، به بم وارد می‌شود.

نخستین جلسه‌ی ستاد حوادث غیرمترقبه کشور، حدود ۱۰ ساعت پس از حادثه تشکیل می‌شود.

رئیس جمعیت هلال‌احمر عصر حادثه در منطقه حضور می‌یابد. در آن زمان موسسه‌ی ژئوفیزیک دانشگاه تهران محل رخداد زمین‌لرزه را حدود ۱۵۰ کیلومتر دورتر از کانون زلزله اعلام کرد به‌طوری‌که تا بعدازظهر آن روز اطلاع دقیقی از بیشترین مناطق آسیب‌دیده در دست نبود، اطلاع پیدا کردن از مرکز دقیق و میزان خسارات توسط نخستین افرادی صورت گرفت که توانسته بودند خود را به شهرهای اطراف به‌خصوص کرمان برسانند.

در ساعات ابتدایی نیازهای فوری تنها بیل بود و کلنگ، مردم از هر جا خود را به بم رساندند و سعی داشتند زنده‌ها را پیدا کنند، در ابتدا زخمی‌ها را به مراکز درمانی که البته تخریب‌شده بودند و فرودگاه بم می‌رساندند. در مرحله‌ی بعد همگی سعی داشتند کشته‌های خود را از زیرخاک خارج و جمع‌آوری و دفن کنند اکثر میدان‌ها و چهارراه‌ها مملو بود از کامیون‌هایی که کفن توزیع می‌کردند. به دلیل تعداد بالای تلفات و خانواده‌هایی که همگی باهم درگذشته بودند امکان شناسایی بسیاری از جنازه‌ها نبود وعده‌ای در گورهای دسته‌جمعی دفن شدند.

در مرحله‌ی بعد بازماندگان تنها به دنبال سرپناه، گرم نگاه‌داشتن و خوراک و پوشاک بودند.

باوجود تلاش‌های فراوان به‌عمل‌آمده توسط مسئولان و امدادگران و نجات تعداد قابل‌توجهی از حادثه‌دیدگان، بنا بر اذعان بسیاری از مسئولان کشور و حاضران در صحنه عدم آمادگی، ضعف هماهنگی بین سازمان‌های امداد و نیروهای اعزامی و فقدان رهبری واحد عملیات امداد و نجات موجب از دست رفتن ساعات طلایی امداد و نجات می‌شود.

 

کمک خارجیها به زلزلهزدگان بم

در پی زلزله بم ۶۰ کشور به ایران پیشنهاد کمک دادند و ۴۴ کشور هزار و ۸۰۰ نفر نیروهای خود را در قالب ۹۵ تیم عملیاتی برای کمک به عملیات امداد به ایران ارسال کردند و ازجمله آن‌ها آمریکا بود که بعد از ۲۰ سال با هواپیمای نظامی خود به یاری زلزله‌زدگان شتافت.

دولت لهستان یک فروند هواپیمای حامل یک تیم امدادرسانی به همراه چند خبرنگار، تجهیزات و سگ زنده‌یاب به کرمان اعزام کرد، دولت ژاپن یک تیم پنج نفره‌ی پزشکی به همراه اقلامی به ارزش ۲۳۰ هزار دلار جهت کمک به زلزله‌زدگان بم ارسال نمود. دو فروند هواپیمای ۱۳۰ پاکستانی هرکدام حامل ۱۲ تن اقلام موردنیاز زلزله‌زدگان وارد کرمان شدند، مؤسسات خیریه و مردم کراچی حدود ۱۲۰ هزار دلار کمک نقدی خود را در اختیار سرکنسولگری کشورمان در کراچی گذاشتند و یک تیم پزشکی شش نفره به همراه مقداری دارو و کمک‌های اولیه را از طریق مرز زمینی عازم ایران شد.

دولت استرالیا چند فروند هواپیمای ۱۳۰ را به کرمان اعزام کرد.

صلیب سرخ و یک سازمان غیردولتی نیوزیلند هرکدام ۵۰ هزار دلار به امر کمک‌رسانی به زلزله‌زدگان اختصاص دادند.

دولت پرتقال یک گروه ۳۷ نفره آتش‌نشانی و نجات را توسط یک فروند هواپیمای ۱۳۰ به کرمان اعزام نمود.

دو گروه از امدادگران مکزیکی جهت کمک به زلزله‌زدگان عازم ایران شدند.

چهار هواپیما حاصل کمک‌های امدادی دولت ایتالیا شامل دارو، غذا، چادر و سایر کالاهای امدادی به ایران اعزام شد.

فرانسه چندین گروه امدادگر و پزشک عازم ایران کرد. چین، یونان، آلمان، مصر، ارمنستان، مجارستان نیز از دیگر کشورهایی بودند که کمک‌رسانی انجام دادند.

کمک‌های مالی جهانی نیز در اختیار ایران قرار گرفت که بانک جهانی در رأس آن قرار داشت؛ این سازمان حدود ۳۰۰ میلیون وام برای بازسازی بم در اختیار ایران قرارداد. سازمان بهداشت جهانی (WHO) مبلغ ۱۴۵ هزار دلار را جهت فعالیت‌های این سازمان در شهر بم تخصیص داد.

جمعیت هلال‌احمر ایران در مجموع برای کمک به زلزله‌زده‌های بم، بیش از ۱۶ هزار امدادگر در قالب ۹۵ تیم امدادی عملیاتی و ۵۰ تیم درمانی شامل دو هزار و ۴۱۰ پزشک و پرستار اعزام کرد.

 

ایرج بسطامی زیر آوار ماند

یکی از مواردی که برای نخستین بار در زلزله بم رخ داد صدور مجوز ورود به آسمان ایران از هر کشور و هرجایی برای کمک به آسیب‌دیدگان بود، برای اولین بار در تاریخ حوادث جهان فدراسیون بین‌المللی صلیب‌سرخ و هلال‌احمر و بخش بشردوستانه سازمان ملل استمداد مشترک بین‌المللی انجام دادند و یک مرکز هماهنگی مشترک در منطقه و با همکاری اداره کل بین‌المللی جمعیت هلال‌احمر ایران تشکیل دادند.

خبرهایی مبنی بر رسیدن تیم‌های امدادی خارجی پیش از حضور نیروهای امدادی ایران وجود داشت که مسئولان ایرانی آن را تکذیب کردند و اعلام کردند تا بیست‌وچهار ساعت اول هیچ نیروی خارجی وارد بم نشد.

در میان جان‌باخته‌ها، یک شخصیت هنری مشهور نیز حضور داشت؛ ایرج بسطامی، خواننده محبوب ایران که در بخشی از آهنگ گل پونه‌های او آمده است: «من مانده‌ام تنهای تنها… میان سیل غم‌ها…»