گفت‌وگوی فردای‌کرمان با دکتر جهان‌بین، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد کرمان:
باغ‌شهر ماهان رو به افول می‌رود
گروه جامعه: دکتر نیما جهان بین، معمار، شهرساز و عضو هیات علمی دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه آزاد کرمان، به تازگی در گفت‌وگویی مفصل با «فردای کرمان » ضمن برشمردن ارزش‌های فراوان باغ شهر ماهان، نسبت به تخریب کوچه‌باغ‌ها و معماری این شهر هشدار داده است. او، ضمن نقد روند فعلی ساخت‌سازهای ناهمگون در این شهر، یکی از چالش‌های جدی آن را مهاجرت ماهانی‌ها دانست و از مقامات خواست تا به این شهر توجه‌ای ویژه داشته باشند. او معتقد است که نجات ماهان از افول و توسعه‌ی آن، در گرو توجه ویژه مسئولین ارشد استانی است. بخشی از این گفت وگو را در ادامه می‌خوانید.
متن کامل آن در پایگاه خبری فردای کرمان به نشانی https://fardayekerman.ir در دسترس است.
آقای دکتر، لطفا ابتدا برایمان از ارزش‌های معماری شهر ماهان بگویید.
قبل از اینکه به ارزش‌های معماری شهر ماهان اشاره کنم این را بگویم که شاید بسیاری از مردم کرمان اطلاع نداشته باشند که ارزش‌های شهری ماهان فقط به ارزش‌های معماری محدود نیست. از نظر ارزش تاریخی سابقه‌ی شهریّت ماهان به دوران ساسانی برمی‌گردد و این را براساس مستنداتی از جمله قلعه‌ی ساسانی که در محل فلکه‌ی آزادی امروزی شهر ماهان وجود داشته و از بین رفته، می‌گویم. به‌جز این، در منطقه‌ی جغرافیایی شهر ماهان، آثاری یافت شده که از وجود حیات انسانی در آن، از دوران ماقبل تاریخ حکایت دارد؛ منظور، سنگ‌هایی است که بر آن نشانه‌هایی از نقش دست بشر ابتدایی دیده می‌شود. در این‌باره رجوع می‌دهم به کتابی ارزشمند به نام «ماهان، تاریخ، تمدن، فرهنگ» نوشته‌ی مصطفی قدیمی‌ماهانی. و اما درباره‌ی ارزش‌های معماری شهر که پرسیدید؛ صحن‌های گونه‌گون بنای مقبره‌ی «شاه نعمت‌ا… ولی» به‌خوبی نشان می‌دهد که در این شهر، از دوره‌های مختلف تاریخی آثار معماری وجود دارد. اگر بتوان گفت که صفویه اولین توسعه‌ها را برای موجودیت اولیه‌ی این آرامگاه ایجاد کردند، بعد از آن، در دوره‌های مختلف تاریخی بخش‌های مختلفی به آن اضافه شده که خود موزه‌ای از ارزش‌های معماری دوره‌های مختلف تاریخ معماری ایران است. نکته‌ی بعدی اینکه از دوره‌ی قاجاریه بنای ارزشمندی چون عمارت «شترگلو» را در ماهان داریم که در گذشته کاملا رهاشده بوده و الان هم که به آن توجه شده، متاسفانه سرعت مرمت در حدی که انتظار می‌رود، نیست.
نکته‌ی مهم ارزشمند دیگر در تشریح ارزش‌های معماری شهری ماهان، باغ‌شهر بودن آن است. در سراسر این شهر؛ به‌ویژه در راستا‌های مهم از جمله راستای بنای شاه نعمت‌ا… ولی، خانه‌باغ‌های بزرگ، به‌صورت تو در تو و دربه‌در وجود دارد. در کنار این ارزش‌ها، باغ شازده را چون گوهری از دوران قاجار داریم و می‌توان گفت که به‌تمام معنا نه‌تنها یک باغ ایرانی که نمونه‌ای نادر از این باغ‌سازی است. در کنار این ارزش‌های معماری شهری، باید از کوچه‌باغ‌های ماهان هم یاد شود که هنوز در بافت تاریخی این شهر، این کوچه‌ها با جوی‌های آب روان در زیر سایه‌سار لذت‌بخش درختان قابل رویت است که متاسفانه کمتر گردشگری از آن‌ها خبر دارد. علاوه بر آثار ارزشمند معماری که اشاره کردم، ماهان از نظر حمام‌های تاریخی همچون حمام خان و حمام باغ شازده نیز، ویژگی‌های خاص خود را دارد. از ارزش‌های طبیعی و محیطی ماهان نیز با ذکری از منظرهای تاریخی‌طبیعی آن که برای کمتر کسی شناخته است، باید یاد کرد.
آیا ماهان، ویژگی‌ای دارد که منحصر به خود این شهر باشد؟
اینکه به یک بنای معماری در دوره‌های مختلف تاریخی، صحن به صحن بخش‌هایی افزوده شده البته نمونه‌های اندک دیگری هم هست، اما این پیوستگی سبک‌های تاریخ معماری در مزار شاه نعمت‌ا… همچون یک موزه‌ی معماری نادر است. باغ شازده‌ی ماهان نیز نمونه‌ای منحصر به فرد در باغ‌سازی ایرانی است؛ به‌خاطر محور قدرتمند آبی. چرا که کمی منابع آب در هیچ جای دیگری از ایران اجازه‌ی چنین ارتباطی با مقوله‌ی آب را نداده است، اما با همه‌ی قدرتی که در این تفاوت هست، بن‌مایه‌ی معماری این باغ کماکان ایرانی است و از این روست که آن را نمونه‌ای منحصر به‌فرد از باغ ایرانی می‌شناسیم. آب‌های همچنان عیان و روان در یک باغ‌شهر امتیاز ویژه‌ی ماهان است.
به منظرهای تاریخی‌طبیعی خاص ماهان اشاره کردید. ممکن است بیش‌تر درباره‌ی آن توضیح دهید؟
یکی از جاذبه‌های تاریخی ـ طبیعی ماهان کوه‌های پلوار و جوپار هستند که درباره‌ی یکی از قلل کوه جوپار اصطلاح سه‌شاخ به‌کار می‌رود. این قله یک منظر بسیار زیبای طبیعی و تاریخی دارد که در مسیر رسیدن به ماهان از کرمان قابل رویت است. از طرفی، آرامگاه شاه‌نعمت‌ا… ولی نیز وقتی از سمت هفت‌باغ به ماهان در حال حرکت هستیم، مثل یک نگین در بافت شهری ماهان در حال درخشش است که در حال حاضر، متاسفانه توجه بیننده‌ی عام را جلب نمی‌کند و بیننده‌ی آگاه شاید متوجه آن شود در حالی‌که می‌شد کریدور بصری مناسبی برایش تعریف کرد تا این نگین درخشان آن‌طور که باید، به چشم آید. این منظرهای تاریخی و طبیعی در حرکت به سوی ماهان و نیز از سوی ماهان به سمت محور هفت‌باغ چشم‌نواز بیننده‌اند، اما آن‌گونه که باید، مورد توجه قرار نمی‌گیرند. مغفول ماندن زیبایی‌های طبیعی جاده‌ی قدیم ماهان در برابر جاذبه‌های محور هفت‌باغ هم خود داستان دیگری است.
ارزیابی شما از وضعیت فعلی این معماری و این ارزش‌ها در ماهان چیست؟ تایید می‌کنید که یک روند تخریبی در این شهر آغاز شده و در حال پیش‌روی است؟
شهر ماهان به‌ویژه بعد از اتصال مستقیم محور هفت‌باغ به باغ‌شازده، سهم خود را از آمدوشدهای گردشگرانه باخته است. در گذشته برای رسیدن به این باغ شاخص، باید طول این شهر خطی را طی می‌کردیم. ماهان از آن جمله شهرهایی است که به‌دلیل محور آبی، شکل خطی دارد. ولی الان از کرمان مستقیم به باغ‌شازده می‌رویم و همین باعث شده که ماهان سهم خود از سود گردشگری را نداشته باشد و افول اقتصادی برای خرده‌تجاری‌ها و واحدهای خدماتی ماهان ایجاد شود. به نظر من، ماهان برای گردشگری کشور و استان کرمان یک نگین است. آشنایی‌ای که با شورا و شهرداری ماهان دارم گواه تلاش‌های دلسوزانه‌ای است که از سوی مدیرانی جدی و صدیق برای این شهر می‌شود، ولی ماهان به تناسب اعتبار خود، در اعتبارات ملی و استانی سهمی ندارد و همین باعث شده که آنچه در خور این شهر است رخ ندهد. به‌عنوان مثال، عزم مدیریت شهری باعث تهیه شدن طرح‌هایی برای ورودی‌های شهر ماهان شد، ولی در نبود اعتبارات، این طرح‌ها محقق نشدند. در مجموع، در پاسخ به این پرسش، متاسفانه باید بگویم بله؛ با وجود تلاش‌های جدی مجموعه‌ی مدیریتی ماهان، روند تخریبی درباره‌ی شهر ماهان وجود دارد. با وضعیتی که مشاهده می‌شود، متاسفانه نمی‌توان گفت ماهان توسعه‌ی درخور شانی در سال‌های گذشته داشته است. حتی کوچه‌باغ‌هایی که از آن یاد کردم، در حال تخریب است. چون زندگی امروزی در این کوچه‌ها، نیازهای جدیدی از جمله تعریض و آسفالت را طلب کرده، رخداد این دو پدیده سبب شده برخی از این گذرها در سالیان قبل از بین بروند. جداره‌های کوچه‌های تاریخی ماهان هم تخریب جدی دارد. بناهای ارزشمند تاریخی ماهان هم تخریب‌‌های جدی دارد، از طرفی، ساخت‌وسازهای جدید شهری نیز، در نبود الگوها و ضوابط مناسب، متاسفانه به‌هیچ‌وجه شایسته‌ی شهر ماهان نیستند. ماهان با وجود ابعاد کوچک، شهری قابل کنترل ساده از نظر مدیریت شهری است، اما می‌بینیم همین شهر کوچک نیز دچار پدیده‌ی شوم حاشیه‌نشینی و شکل‌گیری بافت‌هایِ در همان بدو تولد فرسوده است!
