گفت‌وگوی استقامت با قاسم شکری‌زاده؛ رییس اداره محیط زیست طبیعی استان
بیم و امید جازموریان
مینا قاسمی – اکنون که اندکی خون به رگ‌های بی‌جان تالاب جازموریان دویده اما، نگرانی‌ها همچنان در مورد این تالاب وجود دارد. گفته می‌شود که تالاب در اواسط اردیبهشت‌ماه خشک می‌شود و این در حالی است که استان در پی چاره‌ای است تا همان رفتاری که با دریاچه‌ی ارومیه شد، با تالاب جازموریان نیز انجام شود. هم به همین منظور، و هم در مورد فضای کنونی تالاب و طرح و رویکرد سازمان محیط زیست، با رییس اداره محیط زیست طبیعی گفت وگو کردم که در ادامه خواهد آمد.
آقای شکری‌زاده؛ بسیاری می‌خواهند بدانند که از زمان خشک شدن تالاب جازموریان تا کنون، چه اقداماتی برای نجات آن انجام شده و اکنون طرح‌های سازمان محیط زیست در چه مرحله‌ای قرار دارد.
ببینید، زمانی که سازمان محیط زیست طرح مطالعات ابتدایی برای بررسی وضعیت اولیه‌ی تالاب جازموریان و علل و عوامل خشک شدن آن را شروع کرد، سال ۱۳۹۲ بود که شرکت پویندگان محیط زیست یکی از مشاورین این طرح بود. از آن زمان در سطح استان اطلاع‌رسانی‌ها انجام شد و سپس این موضوع در شورای همیاران آب استان مطرح شد. مهرماه ۱۳۹۴ بود که خانم معصومه ابتکار به استان کرمان دعوت شد و در طرح ریزگردها و روند احیای تالاب جازموریان شرکت کرد که در آن‌جا یک سری دستورات به ما داده شد. با توجه به این‌که بخشی از تالاب در استان کرمان و بخشی از آن در سیستان و بلوچستان است، نظر ایشان این بود که تالاب به صورت ملی بررسی شود. پیگیری‌هایی که اداره‌ی محیط زیست و معاونت محیط زیست طبیعی سازمان مرکزی ما انجام داد باعث شد که موضوع تالاب جازموریان در شورای عالی آب مطرح شود و در آن‌جا دو مصوبه در خصوص تالاب جازموریان مطرح شود. یکی تشکیل شورای هماهنگی حوضه‌ی آبریز جازموریان توسط وزارت نیرو بود و دیگری تدوین شرح خدمات مطالعه تالاب جازموریان توسط یکی از دانشگاه‌های استان، که قبلا هم توسط خانم ابتکار مطرح شده بود که حتما موضوع تالاب جازموریان توسط یکی از واحدهای دانشگاهی استان دنبال شود. بر اساس پیگیری‌های آقای استاندار یکی از واحدهای دانشگاهی در استان، مسوولیت قبول کردند و مطالعات اولیه تالاب را انجام دادند. در سال گذشته، جهاد دانشگاهی استان کارگاه بررسی و تدوین مدیریت زیست‌بومی تالاب جازموریان را برگزار کرد که در مرحله اول این کارگاه مقرر شد تمام کسانی که در روند احیای تالاب جازموریان ذی‌نفع هستند در این امر مشارکت کنند. بنابراین، اولین گام ما در مدیریت، تاثیر مطلوبی گذاشت و باعث شد که حساسیت مردم نیز نسبت به این موضوع زیاد شود.
می‌دانیم که با وجود بارندگی‌هایی که امسال نازل شد، تالاب جازموریان جان تازه‌ای گرفته است، تاثیر این موضوع را بر منطقه چگونه ارزیابی می‌کنید؟
بارانی که از انتهای بهمن‌ماه تا اسفندماه امسال بارید، باعث شد که ابتدا مقدار کمی آب از سمت سیستان و بلوچستان و بعد به میزان بیشتری از سمت بادهای هیدرولوژیک استان کرمان وارد پهنه تالاب جازموریان شود که بر اثر آن تا حدودی بخش‌های عمده‌ای از تالاب آبگیری شد که می‌تواند تاثیرات بسیار مثبتی داشته باشد. امسال در مورد ریزگردها و گرد و غباری که در سنوات قبل ناشی از وزش باد بود تقریبا گزارشی نداشتیم یا اگر هم بوده به شکل خیلی کمی بوده است. همچنین چاه‌های منطقه نیز آبدار شدند که بر اساس گزارشات، سطح طراز افزایش یافته است. علاوه بر این‌ها پوشش گیاهی هم بر اثر بارندگی‌ها وضعیت مطلوبی داشت که در کاهش آثار زیان‌بار گرد و غبار نقش دارد.
اما این تاثیرات تا چه زمانی می‌تواند ادامه داشته باشد و تالابی که اکنون تا حدی زنده است، تا چه زمانی می‌تواند تاب بیاورد؟
ببینید این‌جا دو مساله وجود دارد. یکی این‌که تالاب جازموریان یک تالاب ادواری – فصلی است و در تمام سال آب ندارد و بیشتر از اواخر اسفندماه تا اواسط اردیبهشت‌ماه آب در تالاب وجود دارد. علاوه بر این، میزان تبخیر بر سطح بستر تالاب بالا است، و همچنین بر اساس مطالعاتی که مشاور ما داشت، حداکثر عمق آب تالاب نیم متر است که آن هم حداکثر تا اواسط اردیبهشت ماه است. اما پیش‌بینی‌ها حاکی از این است که ما داریم دوران خشک‌سالی را پشت سر می‌گذاریم و اکنون داریم به سمت دوره‌های ترسالی می‌رویم. چرا که ما این دوره‌های خشک‌سالی و ترسالی را به شکل متوالی در سرزمین‌مان داشتیم. ولی باز هم بحث‌های طبیعی چندان قابل پیش‌بینی نیستند.
هفته‌ی گذشته، در جلسه‌ی مربوط به طرح همیاران آب، استاندار اشاره کرد به این‌که در پی آن است که تمهیداتی اندیشیده شود تا همان طرحی که برای دریاچه ارومیه اجرا شد، برای تالاب جازموریان نیز انجام شود. گیریم که این کار انجام شد، آن‌وقت وضعیت تالاب به چه شکل خواهد بود؟
دریاچه ارومیه کارگروه ملی دارد و ردیف‌های اعتبار ملی نیز دارد. و یکی از مطالبات اصلی ما و استان هم همین بوده که کارگروه ملی احیای تالاب جازموریان نیز برگزار شود و اعتبار ملی هم برای آن اختصاص پیدا کند و هنوز هم با تمام توان پیگیر این موضوع هستیم. طی دو دهه خشک‌سالی و نزدیک سی و اندی سال بهره‌برداری نامناسب، این موضوع به وجود آمده و رفع این آثار از زندگی مردم منطقه‌ی هامون و جازموریان مستلزم وقت و زمان مناسبی است که لازم است همه‌ی دستگاه‌ها همکاری کنند و یکی از معضلاتی که بر اثر مدیریت نامناسب از سرزمین ما به وجود آمده حل شود. اما این طرح نیز یک طرح پیچیده‌ای است؛ چرا که مشکلات و مسائل تالاب‌ها در یک بخش خلاصه نمی‌شود. بخش‌هایی چون بخش کشاورزی، آبخوان‌داری، آبخیزداری، مرتع‌داری، کاربری اراضی و بسیاری از دستگاه‌های مختلف دخیل هستند. به همین منظور تمام این دستگاه‌ها باید در بحث تدوین برنامه مدیریت زیست‌بومی تالاب، برنامه‌های آتی‌شان را کنار هم بگذارند و قسمت‌هایی که با احیای تالاب در تناقض است را اصلاح کنند که اصلاح آن‌ها منجر به احیای تالاب می شود. ما در پی آن هستیم که اگر انحرافی در قسمت‌های اجرایی بوده برطرف شود و بهره برداری در جهت توسعه پایدار باشد که در نهایت تالاب جازموریان به وضعیت سابق خود برگردد. این تالاب مثل دریاچه ارومیه نیست که در کل ایام سال، آن هم به ارتفاع دو یا سه متر آب داشته باشد. این تالاب یک تالاب کویری است و ماهیت آن با تصور عامه مردم از تالاب‌ها تفاوت دارد؛ پس باید رفتار متفاوتی نیز با آن داشته باشیم.
آقای شکری‌زاده؛ سازمان محیط زیست استان برای این مساله چه رویه‌ای در پیش گرفته است؟
ما بالاتر از طبیعت نمی‌توانیم کار کنیم و باید هرچیزی را در شرایط طبیعی خودش حفظ کنیم. دیدگاه سازمان محیط زیست این است که حتی اگر ما آب را نیز از یک جای دیگر به میزان بیشتری به تالاب بیاوریم هم ممکن است حیات تالاب را دچار اختلال کند. بنابراین تالاب باید به طبیعت اولیه‌ی خودش برگردد نه کمتر و نه بیشتر. هرچه خارج از این موضوع باشد، قطعا باعث آسیب به طبیعت خواهد بود.
برای جلوگیری از این وضعیت، چه راهکارهایی وجود دارد؟
اگر برداشت آب از حوضه آبریز توسط بهره‌برداران اعم از دامداران، کشاورزان و عشایر اصلاح شود، تالاب به وضعیت اولیه خودش برمی‌گردد. همچنین یکی از مشکلات، برداشت بیش از حد آب‌های زیرزمینی است تعداد زیادی چاه‌های مجاز و غیرمجاز اطراف پهنه‌ی جازموریان شکل گرفته‌اند که برداشت آب‌های زیرزمینی افت سطح آب‌های زیرزمینی را منجر می‌شود و این اتفاق نیز باعث می‌شود رطوبت پهنه کم‌کم کاهش پیدا کند. یکی از این راهکارها این است که مردمی که در آن‌جا مشغول کشاورزی هستند، در قالب همان برنامه مدیریت زیست بومی مدیریت شوند و به سمت اشتغال‌های جایگزین و حتی به سمت بهینه کردن مصرف آب بروند. چاه‌های غیرمجازی که برداشت بی‌رویه‌ی آب‌های زیرزمین را دارند و با عدم استفاده از تکنولوژی روز آب دوباره به سطح زمین می‌آید و تبخیر می‌شود و دوباره محصولات ارزان قیمت کشاورزی تولید می‌کنیم و به بازار می‌فرستیم. باید از تکنیک‌های نوین کشاورزی استفاده شود، میزان برداشت آب کم شود و در عوض سطح اشتغال بیشتری نسبت به قبل ایجاد شود.
از زمان آبگیری تالاب تا کنون، وضعیت پرندگان مهاجری که به تالاب‌ها می‌آیند چگونه بوده است؟
نه فقط تالاب جازموریان بلکه در هر پهنه آبی، پرندگانی که مهاجر هستند، ممکن است برای استراحت یا گذران موقت از این پهنه‌ها استفاده
کنند. اما وقتی که پهنه‌ها خشک می‌شوند، قطعا نمی‌توانند برای زمستان‌گذرانی یا برای عبور موقت از این پهنه‌ها استفاده کنند. و امسال نیز در تصاویری که از پهنه جازموریان ارسال شده بود تقریبا تا حدودی پرندگان آبزی و کنار آبزی وجود داشتند، ولی به لحاظ جمعیتی هنوز جمعیت گسترده‌ای گزارش نشده است. اما از آن‌جا که پهنه‌ی جازموریان آب و هوای گرم‌تری دارد و تا اواسط اردیبهشت نیز بیشتر آب نخواهد داشت، در صورت خشکی، این روند حضور پرندگان کاهش پیدا می‌کند؛ اما با این حال در سدها و آبگیرها، به خصوص در فصل زمستان پرندگان را داریم.
بعد از خشکیِ تالاب، احیای دوباره‌ی آن را در چه زمانی پیش‌بینی می‌کنید؟
اگر در سال آینده بارندگی‌های خوبی داشته باشیم و دوباره آب سرریز کند، آب دوباره وارد تالاب می‌شود و تقریبا ما این امید را داریم روند خشکسالی‌ها تقریبا تمام می‌شود.
همچنین امید داریم که طرحی را که شروع کرده‌ایم، اعتبارش تامین شود؛ چرا که تداوم هر طرح و پروژه‌ای مستلزم اختصاص اعتبارات لازم است.
