بخش اصلی اولویت‌ام را بر خرید کتاب گذاشته‌ام
فعالیت و نفوذ برنامه‌های ما در دورۀ کرونا بیشتر شد
برای خرید کتاب به نظر اعضای کتابخانهها اهمیت می‌دهیم
برای آگاهی از فعالیت‌های مرتبط با موضوع کتابخانهها، کتابداران و برنامه‌های این هفته، گفت‌وگویی با آقای احمد وفایی مدیرکل کتابخانههای عمومی استان انجام دادیم که در ادامه می‌خوانید.
جناب آقای وفایی اصولا برگزاری هفتۀ کتاب به چه منظوری انجام می‌شود؟
هفته‌ی کتاب سال‌هاست برگزار می‌شود و هفته‌ی پیش رو، بیست‌وهشتمین دوره‌ی برگزاری آن است. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی فرصتی برای ترویج کتابخوانی، تکریم خادمان، مؤلفین و ناشران با محوریت وزارت ارشاد و همه‌ی دستگاه‌ها و نهادها در این ایام به‌دست آمد. ایام بزرگداشت علامه طباطبایی هم هست و به همین منظور این هفته را که هفته‌ی پایانی آبان از ۲۴ تا ۳۰ آبان است در کل کشور امسال با شعار: «دانایی، مانایی» برگزار می‌کنیم. در حوزه‌ی کتابخانهها در این هفته معرفی خدمات کتابخانهای و تکریم خادمان عرصه‌ی کتاب و کتابخوانی را هم داریم.
امسال به دلیل فضای کرونایی، احتمالا بخشی از این برنامه‌ها یا اجرا نمی‌شود، یا به شکل دیگری اجرا می‌شود. با توجه به این وضعیت، چه تغییراتی در برنامه‌ها ایجاد شده است؟
شیوع کرونا باعث شد همه‌ی برنامه‌ها و تمام کشور تحت‌تاثیر قرار بگیرد، و در این بین شاید کتابخانهها بیشتر از صنوف دیگر تحت‌تاثیر قرار گرفتند، چون در کتابخانه حضور فیزیکی افراد، امانت کتاب، رد و بدل کردن کتاب‌ها و تجمعات کتابخوانی در سالن‌های مطالعه وجود داشت، بعد از شیوع کرونا یکی از اولین جاهایی که تعطیل شد کتابخانهها بود و آخرین جایی هم که بازگشایی شد کتابخانهها بودند. یک تعطیلیِ چهارونیم ماهه در کتابخانهها داشتیم که اوایل سال وجود داشت و همچنان هم این تعطیلی ادامه دارد. این همه، ما را بر آن داشت که سوای آن‌که کتابخانه محل نشستن، مطالعه، مخازن و کتاب‌ها بود فعالیت ما در فضای مجازی گسترده‌تر شود. تلاش بر این بود که اعضای کتابخانهها که تعدادشان به ۱۳۰ هزار نفر می‌رسید را از دست ندهیم و به همین منظور ۴۰۰ نفر از همکاران ما در این حوزه شبکه‌ای را راه‌اندازی کردند و همگی به عنوان کتابداران فضای مجازی خدمات کتابخانهای را نه به شکل قبل، اما به هر شکلی که قابل انجام بود را صورت دادند. نشست‌های مجازی کتاب و برنامه‌های فرهنگی بر محوریت کتابخوانی، همه در فضای مجازی انجام شد. روزهای اول، روزهای آشنایی همکاران با این فضاها بود و بعد در پیام‌رسان‌های مختلف این کار را با تشکیل گروه‌هایی دنبال کردند. فعالیت در فضای مجازی با طرح‌های مختلفی انجام شد از جمله طرح: پویش هر خانه یک کتابخانه، مسابقه‌ی یک دقیقه‌ایِ کتاب که نزدیک یک‌هزار و ۲۵۰ نفر از هم‌استانی‌ها کلیپ فرستادند و در آن کتاب معرفی کردند، و نیز طرح‌های فرهنگی، هنری، مسابقه‌هایی مربوط به نقاشی در موضوع کتاب، قصه‌گویی، کاردستی، برنامه‌ها و پویش‌های گروهی و خانوادگی، ضبط فیلم، کلیپ، معرفی کتاب، عکاسی از کتابخانههای شخصی، طرح‌های هایکو کتاب، همه‌ی این‌ها را شروع کردیم و بسیاری از مخاطبین جدید و اعضای قبلی کتابخانهها جرات مشارکت پیدا کردند و معرفی و عرضه‌ی کارهای فرهنگی و هنری را دنبال کردند. و این اتفاق جالبی بود که در فضای مجازی افتاد. پویش‌ها ادامه پیدا کرد و طرح‌هایی مثل: هر کتابدار یک کتاب، دنبال شد و مسابقات مختلفی به فضای مجازی آمد، و با مشارکتی بیشتر از سال قبل، که هم به‌صورت مکتوب و هم به‌صورت مجازی برگزار می‌شد مواجه شدیم. مسابقه‌ی کتابخوانی رضوی کاملا به فضای مجازی آمد و در تمام بخش‌های آن مشارکت ۱۲۴ هزار نفری داشتیم که نسبت به سال گذشته ۸۰ درصد رشد داشتیم. جالب است که در همه‌ی گروه‌های مجازی که شکل داده بودند نزدیک به ۱۵۰ کلیپ توسط کتابداران ما تولید شده بود که تبلیغ کتاب‌ها و مسابقات کتاب‌خوانی‌شان بود و اثربخش بود، و این مشارکت واقعا چشمگیر بود.
در دیگر طرح‌های مجازی طرح اختراع ماسک را داشتیم که محور آن شعر طنز بود. فضایی برای دعوت مردم به استفاده از ماسک شکل گرفت. و مسابقاتی دیگر که مجموعا به ۱۷۵ مسابقه می‌رسند. بیش از چهار هزار برنامهی فرهنگی در کتابخانهها در همین فضا از اسفندماه تا هفته‌ی پیش برگزار شد. ۴۲۸ نشست کتابخوانی مجازی و حضوری، ۲۰ جلسه‌ی نقد و بررسی کتاب، ۱۷۵ مسابقه‌ی کتابخوانی، ۴۴ کارگاه آموزشی، ۳۰۷ جلسه‌ی مطالعاتی، یک‌هزار و ۹۹۳ معرفی کتاب حقیقی و مجازی و یک‌هزار و ۲۰۳ برنامهی مناسبتی. همه‌ی این اقدامات هنوز هم پویا و فعال ادامه دارد. تقریبا ۱۸۰ گروه و کانال مجازی فقط مربوط به فعالیت‌های کتاب داریم و بیش از ۳۰ هزار نفر عضو گروه‌ها و فضای مجازی داریم که فقط مربوط به کتاب و معرفی کتاب است. در کنار این فعالیت‌های مربوط به کتاب، تنوع فعالیت‌های فرهنگی و هنری را هم مد نظر قرار دادیم. بعضی فعالیت‌های هنری را هم چاشنی فعالیت‌های کتاب قرار دادیم. مثلا محافل ادبی را شکل دادیم، و در همه‌ی شهرستان‌ها بخشی از کارمان را به شعرخوانی اختصاص دادیم. تمام شهرستان‌هایمان محفل ادبی دارند که در برخی از آن‌ها شاعران برجسته‌ی استان حضور دارند که حتی به صورت ملی چند برنامهی ما از صفحات مجازی، اینستا، لایو و اسکای روم پخش شد.
در این فعالیت‌های گسترده، برنامه‌هایتان در مقایسه با فعالیت‌های سابق چقدر تفاوت کرده، بیشتر شده است؟
بله، چون در فضای مجازی این امکان برای فعالیت بیشتر وجود دارد، تنوع و تعدد برنامه‌ها را بیشتر کردیم. پارسال اگر می‌خواستیم همین برنامه‌ها را در کتابخانهها برگزار کنیم طبیعتا محدودتر بود. چند برنامهی محدود در هفته بود، ولی الان هر فرد، و هر کتابدار به صورت شبکه‌ای فعالیت می‌کند. ارزیابی‌هایمان را هم در فضای مجازی آوردیم. زمان بیشتری هم بود، به صورت ۲۴ ساعته فعال بودیم. همکاران‌مان را هم ترغیب به استفاده از فضای مجازی کردیم و محدودیتی هم برای معرفی کتاب نداریم. و این را بر عهده و تشخیص کتابداران گذاشتیم. این آزادی هم باعث شد تولید و همکاری همکاران بیشتر شود، و این علاقه هم در فرد به وجود آمد که دارد این کار را خودش و با نام خودش انجام می‌دهد. ما هم کارهای شاخص را پوشش و نشر می‌دادیم که باعث افزایش انگیزه در بین همکاران ما بود.
آقای وفایی خدمات اصلی کتابخانهها در اختیار دادن کتاب به مخاطبین است. در وضعیت کرونا که شما نمی‌توانید کتاب به کسی بدهید و نه کسی می‌پذیرد که کتابی تحویل بگیرد، بهتر نیست حجم دسترسی مخاطب‌ها را به کتاب‌های الکترونیک زیاد کنید؟
در همین گروه‌هایی که خدمتتان عرض کردم کتاب‌های الکترونیکی به اشتراک گذاشته می‌شد. بعد از هر معرفی، کتاب‌هایی که فایل پی‌دی‌اف‌شان موجود بود را به اشتراک می‌گذاشتند و بعد از یک فرصت مطالعاتی، همان کتاب نقد و بررسی می‌شد. البته، امانت کتاب کاهش بسیاری پیدا کرد، تقریبا ۳۴ درصد امانت کتاب کاهش یافت، اما تقاضا برای کتاب در ایام کرونایی بیشتر شد. بسیاری با ما تماس می‌گرفتند، کتابی می‌خواستند ولی امکان این را نداشتیم که با رد شدن از پروتکل‌های بهداشتی بپذیریم که کتاب را امانت بدهیم. با بازشدن کتابخانهها باز هم امانت خوبی داشتیم؛ یعنی تشنگی برای کتاب وجود داشت.
الان کتاب‌های فراوانی به‌صورت متنی و صوتی وجود دارد که قابل خریداری هستند. شما این‌طور امکاناتی را در اختیار کتابخانهها قرار می‌دهید؟
کتاب‌ها از آنجا که حق مالکیت معنوی دارند باید در اپلیکیشن‌های مجاز نسخه‌ی الکترونیکی‌شان قرار بگیرد. کتاب‌هایی که باید خودمان صوتی کنیم بله، در کتابخانه قسمتی هست که برای افراد ناشنوا صوتی می‌شوند ولی تعدادشان نسبت به منابع کتابخانهای کم است و شاید همه‌ی موضوعات را در بر نداشته باشد. بله، این شیوه جای کار دارد. قطعا ناشرین هم به این مهم رسیدند که باید کتاب را چندمنظوره تولید کنند.
شما برنامه‌های دیگری هم مثل «ده شب ده محفل» که مربوط به ایام محرم بود داشتید.
بله، هدف از شکل‌گیری این محافل استفاده از افراد برجسته‌ی استانی بود که به این محافل آمدند. بیشتر شعرخوانی و مناسبتی بود، ولی به‌زودی در «اسکای‌روم» ارتباطمان را با نویسنده‌های مرکز خواهیم داشت و برنامه‌های شعرخوانی را با همه‌ی شهرستان‌ها و شعرا ادامه خواهیم داد. آن برنامهی ده شب ده محفل، یک محفل ادبی در ایام محرم بود که هرشب یک مرثیه‌سرایی پیرامون شعر ولایی و پیرامون حضرت امام حسین(ع) بود که بیننده‌ی آن، همه‌ی استان‌های کشور بودند. در همان ایام محرم برنامهی کتابخوانی با ستاد امر به معروف و نهی از منکر هم به اشتراک گذاشتیم و این مسابقه هم در فضای مجازی، در سامانه‌ی مسابقات مجازی ما برگزار شد. کتاب قانون آمران به معروف و ناهیان از منکر برای شناساندن وظایف حیطه‌ی امر به معروف و نهی از منکر بود که در سطح استانی برگزار شد و بیش از هفت‌هزار شرکت‌کننده داشت و برگزیدگان آن هم ۲۵ نفر هستند که در همین هفته‌ی کتاب، هدایای آن‌ها را به صورت مجازی تقدیم می‌کنیم و جشنواره رضوی هم ۱۹۳ برگزیده داشت که لوح تقدیر و جوایزشان به‌صورت مجازی ارسال می‌شود.
آقای وفایی در وضعیت کرونایی امروز، میزان تولید کتاب، انتشار و عرضه‌ی آن در کتابفروشی‌ها با چالش مواجه شده است شما در این زمینه هم فعالیت‌هایی داشتید؟
تولید و انتشار کتاب و رساندن آن به دست مصرف‌کننده با تولیت و محوریت وزارت ارشاد است. بله، قطعا تولید کتاب پایین آمده است. گرانی‌هایی که پیش آمد و وضعیتی که در مورد کتاب بود و شرایط کرونایی موجود، سیاست‌هایی را برای حمایت از ناشران ایجاب می‌کرد. ولی کار ما در کتابخانههای عمومی خدمات پس از تولید است. ما به عنوان حامی، کتاب‌های تولید شده‌ی استانی و کشوری را می‌خریم و برای کتابخانههای مشارکتی و جاهایی که کتاب نیاز دارند، در دستور کار قرار داده‌ایم و کتاب‌های استانی هم در اولویت ما هستند. من زیبایی کتابخانه را در کتاب می‌دانم. علاوه بر آن، کارهای عمرانی هم انجام دادیم، کتابخانه شهید مفتح که اهدایی مرحوم میمندی‌نژاد است را کاملا بازسازی کردیم. کتابخانه مرکزی بازسازی و زیباسازی شده است. ناشرین استانی هر کتابی معرفی می‌کنند خریداری می‌کنیم. همچنین یک طرحی هم برای تهیه‌ی کتاب داریم. به کتابداران گفتیم با توجه به سلیقه و درخواست عضو کتابخانه‌تان، لیست کتاب‌هایی که نیاز دارید برای ما بفرستید. ما هم سعی کردیم هر ماه تعدادی کتاب را از این لیست‌ها بخریم و تا حالا حدود ۱۶۰۰ جلد کتاب را با هزینه‌ی ۲۰۰ میلیون خریده‌ایم و این طرح همچنان ادامه دارد. این کاری است که ما می‌توانیم انجام بدهیم.
با توجه به گرانی کتاب آیا بودجه‌های شما هم به همین نسبت برای خرید کتاب افزایش یافته است؟
بودجه‌ها که تغییری نکرده‌اند، اما من اولویت‌ام را تغییر دادم و بخش اصلی اولویت‌ام را بر خرید کتاب گذاشتم. واقعا به این شعار اعتقاد دارم که کتابخانه به کتاب زیباست، وقتی کتاب را وارد کتابخانه می‌کنید عضو شما قطعا بیشتر به کتابخانه سر می‌زند. همچنین خدمات صحافی‌مان هم بیشتر شده است چون الان کتاب‌ها قیمت‌شان افزایش یافته است.
در وضعیت کرونا به نظر می‌رسد بیشتر مردم به مطالعه توجه بیشتری دارند. کیفیت و گرایشات مردم در کتابخوانی هم تغییر کرده است؟
البته بررسی‌ها در این زمینه در حیطه‌ی وظایف ما نیست. اما در مورد مخاطبین، با توجه به نیازسنجی که کردیم داستان و رمان جزو اولویت‌های آن‌هاست. کتاب‌های حوزه‌ی ادبیات، تقاضای بیشتری دارد. بعد از ادبیات، کتاب‌های دینی، و بعد کتاب‌های تاریخی است. همچنین کتاب‌های دانشگاهی نیز جزو درخواست‌ها هست.
در بخش توسعه‌ی فضاهای فیزیکی چطور؟
عزم‌مان را جزم کردیم که بخش‌های قدیمی کتابخانهها را بهسازی و تعمیر کنیم، با هدف زیباسازی و آرامش‌بخشی فضای کتابخانهها. خدا را شکر در استان، این اتفاقات دارد رقم می‌خورد. از جمله کتابخانه‌ی مرکزی و کتابخانه‌ی مفتح که به صورت اساسی بازسازی و تعمیر شد، و اصلا عوض شدند. فضاها و سقف‌ها را بندکشی کردیم. سقف را عایق و مرمت کردیم. سیستم‌های تهویه و بهداشتی‌اش را به‌روز کردیم. المان‌های زیباسازی را در کتابخانه نصب کردیم. بخش‌های کتابخانه را سامان دادیم. کل مخازن کتاب را از زیرزمین بیرون آوردیم. بخش کتاب‌های کودک را تجهیز کردیم. بخش دفاع مقدس را با ۲۴ هزارجلد کتاب با تفاهم‌نامه‌ای که با بنیاد شهید و بنیاد حفظ آثار داشتیم به شکل زیبایی راه‌اندازی کردیم. این‌ها اتفاقاتی بود که در کتابخانه‌ی مرکزی افتاد. همچنین در کتابخانه زنگی‌آباد هم تعمیرات اساسی انجام شد. واقعا تعطیلی‌های کرونا این اجازه را به ما داد که فرصت برای تعمیرات داشته باشیم. با عنایتی هم که استاندار محترم داشتند و حمایت شهردار واقعا موثر بود. ۳۷ کتابخانه به صورت اساسی تعمیر شدند و بخشی از هزینه‌ها را خیّرین کمک کردند، حدود دو و نیم میلیارد، و باقی هم از بودجه‌های عمرانی و استانی و منابعی که از شهرداری‌ها مطالبه می‌کنیم انجام شد.
آقای وفایی برای آینده چه برنامه‌هایی دارید؟
بر این باورم که فعالیت در فضای مجازی با همین شیوه‌هایی که گفتم باید ادامه پیدا کند، حتی وسیع‌تر. روز اولی که آغاز کردیم، در فضای مجازی صفحات کمی داشتیم، اما الان هر یک از کتابدارهای ما فضاهای کاملا فعال دارند و شبانه‌روز در حال تولید و خلاقیت هستند. این راه را حتما ادامه می‌دهیم، با تشویق‌ها و تقدیرها و هزینه‌هایی که داریم برای این موضوع می‌پردازیم. بهسازی و زیباسازی فضاهای کتابخانهها را در برنامه داریم. هم تغییراتی در جهت تنوع و هم زیباسازی. خرید کتاب از اولویت‌های ما است که مخازن کتاب را غنی‌تر کنیم. کتاب‌های ملی مورد نیاز و بر اساس ذائقه و سلیقه‌ی عضو را تهیه کنیم، و هر ماه خودمان را موظف کردیم که تعدادی کتاب برای کتابخانهها بخریم. مسابقات کتابخوانی را در فضای مجازی ادامه خواهیم داد. همین روزها مسابقه‌ی طریقت سلیمانی را بر محور وصیت شهید سلیمانی برگزار می‌کنیم، آن هم در سطح ملی، و در بخش‌های مختلف خاطره‌نویسی، نامه‌نگاری، بخش کودک و… که در نظر داریم جوایز این مسابقه و تقدیر از برگزیده‌ها را در ایام بهمن و نزدیک به نوروز را انجام دهیم. همچنین روح‌بخشی به فضای فرهنگی و هنری در کتابخانهها و در فضای مجازی را در دستور کار داریم. تبدیل کتابخانهها به محل‌های فرهنگی، و پاتوق اهالی هنر را در برنامه داریم. در صفحات مجازی دلمان می‌خواهد چاشنی‌های هنری و فرهنگی را به بخش کتاب اضافه کنیم. مثلا هایکو کتاب نوعی معرفی کتاب است با یک ادبیات زیبا که از عنوان کتاب استفاده می‌کنند و با یک جمله‌ی کوتاه و قشنگ هم کتاب معرفی می‌شود و هم پیام متناسب با نام کتاب دارد. سعی داریم همه‌ی کتابخانه‌هایمان را به اینترنت رایگان تجهیز کنیم، و تاکنون ۴۰ درصد این کار انجام شده است.
و برای پیشبرد برنامه‌هایتان با چه چالش‌های مهمی مواجه هستید؟
یکی از چالش‌های مهمی که الان داریم مشکلات و محدودیت‌های مالی برای خرید منابع است. بیشتر از این‌ها می‌توان منابع برای کتابخانهها خرید و این‌هایی که ما داریم حداقل‌ها است. همچنین محدودیت فیزیکی کتابخانهها هم معضل شده است. فضای کتابخانهای و کتاب دو شاخص مهم برای افزایش سرانه‌ی مطالعه هستند و اگر این‌ها نباشند، برای بسیاری از آسیب‌های اجتماعی باید بیشتر هزینه کنیم. همچنین دیجیتال شدن کتابخانهها از خواسته‌های ما است. البته الان هم سیستم کتابخانهها به هم متصل هستند، ولی باید در ساختار امروزی به‌روز رسانی شوند.
