سرمایه‌گذار پروژۀ احیا و مرمت کاروانسرای حاج‌آقا علی:
دیگر هیچ پروژه‌ای را در کرمان اجرا نخواهم کرد
اسما پورزنگی‌آبادی: سال ۹۵ بود که با حضور رزم‌حسینی استاندار وقت و جمع پرتعداد دیگری از مقامات آن زمان، پروژه‌ی مرمت و احیای کاروانسرا و آب‌انبار حاج‌آقا علی واقع در مجموعه‌ی بازار تاریخی کرمان آغاز شد.
آن زمان، در گفت‌وگویی با حسن اشرف‌گنجویی سرمایه‌گذار این پروژه، خواستم تا از دلایلی بگوید که او را به این پروژه راغب کرده است. می‌گفت که برای شخصیت حاج‌آقا علی که کارآفرین و از نوابغ اقتصادی زمان خودش بوده احترام زیادی قائل است و به احترام او، می‌خواهد هم کاروانسرایی که ساخته، باقی بماند و هم کارآفرینی بشود. ضمن اینکه خودش در دوران نوجوانی که در یکی از مغازه‌های بازار کرمان شاگردی می‌کرده، برای استراحت، گاهی به کاروانسرای حاج‌آقا علی می‌رفته و در حجره‌ای می‌خوابیده و از همان موقع یک تعلق خاطر به این بنا داشته است. پروژه آغاز شد و در حالی‌که قرار بوده ۳۶ ماهه تمام شود، همچنان نیمه‌تمام باقی مانده البته، مرمت آب‌انبار به پایان رسیده است. به‌تازگی، با اشرف‌گنجویی گفت‌وگویی انجام دادم تا از دلایل این تاخیر بگوید. او که می‌خواست بعد از این پروژه، طی ۱۰ سال، پروژه‌های میراثی دیگری را نیز در کرمان اجرا کند، می‌گوید که با پایان مرمت کاروانسرا و آب‌انبار حاج‌آقا علی، دیگر هیچ کاری در کرمان انجام نخواهد داد. دلایلش را در ادامه می‌خوانید.
آقای اشرف‌گنجویی، سال ۹۵ که پروژه‌ی مرمت و احیای کاروانسرا و آب‌انبار حاج‌آقا علی رسما شروع شد، در گفت‌وگویی با ما اعلام کردید که قصد دارید بعد از پایان این پروژه، طی ۱۰ سال، تعداد بیش‌تری بناهای تاریخی را در کرمان مرمت کنید. پنج سال گذشته، پروژه‌ی اول را هنوز به پایان نرساندید. مشکل کجاست؟ چه اتفاقی افتاده است؟
متاسفانه طی چهل، پنجاه سال گذشته، اطراف بازار و از طرف همسایگان یک‌سری تجاوزات به حریم و ملک کاروانسرا صورت گرفته است. گاها بازاریان ستون‌های کاروانسرا را خالی و داخل آن گاوصندوق گذاشته‌ا‌ند. این‌ها مواردی بود که ابتدا، دیده نمی‌شد و کسی هم باورش نمی‌شد ستون کاروانسرا را خالی و یک متر به مغازه اضافه کرده باشند. وقتی کار را پیش بردیم، دیدیم که متاسفانه از هر چهار جبهه‌ی کاروانسرا چنین تجاوزاتی صورت گرفته است. می‌توان گفت که حداقل ۱۰ مورد تجاوز و دخل و تصرف از اطراف، به این بنا شده است. کاروانسرا ملکی وقفی بوده و مالک حضور نداشته و مردم هم خیلی توجهی نکردند و شاید از سال‌های ۵۰ تاکنون این دخل‌وتصرفات ادامه داشته است. رفع آن هم، از لحاظ حقوقی پیگیری زیادی نیاز دارد تا طرح اصلی که تهیه شده را بتوانیم اجرا کنیم. راه دیگر این بود که طرح را براساس این تغییرات، اصلاح کنیم. پیگیری این مسائل زمان‌بر شده از طرفی، به‌دلیل کرونا، از اسفندماه ۹۹ کارگاه کلا تعطیل شد. شرکت طرف قرارداد ما از ارومیه و نیروهایی که مشغول هستند، از اردبیل آمده بودند که بعد از تعطیلی، به شهر خودشان برگشتند. برای اصلاح نقشه‌ها هم زمان زیادی نیاز بود. مشاور طرح نیز تهرانی است که آن‌ها هم به‌دلیل کرونا، رفت‌وآمدشان با مشکل مواجه شد. چند روز پیش، در خدمت مدیرکل محترم میراث‌فرهنگی استان بودیم. آقای فعالی شماره تماسی دادند و گفتند که هر زمان مشکلی پیش آمد، با خود ایشان مستقیما تماس بگیریم. به نظر می‌رسد ظرف ۲۰ روز آینده طرح اصلاح و پس از آن، کارگاه مجدد فعال شود.
مرمت آب‌انبار به کجا رسیده است؟
آب‌انبار کاملا مرمت شده و دو راه‌پله‌ی اصلی، از سمت بازار و ورودی‌های آب‌انبار را نیز کامل مرمت کرده‌ایم. مرمت ضلع شرق و شمال کاروانسرا هم انجام شده ولی وقتی به ضلع‌های اطراف اطراف بازار رسیدیم، به‌دلیل همین تصرفات که عرض کردم؛ طرح قابلیت اجرا نداشت. این بنا حداقل با ۲۰ ملک همسایه است و هرکسی سلیقه‌ا‌ی با مصالح مدنظر خودش، دیوار قدیمی کاروانسرا را برداشته و دیوار جدید گذاشته است! از طرفی، اصلی‌ترین موضوع در مرمت بناهای میراثی این است که تناسب‌ها و پلان اصلی حفظ شود ولی وقتی تجاوزات صورت گرفته، با تعداد حداقل ۲۰ مالک برای تعیین‌تکلیف این وضعیت مواجه هستیم. تصمیم اما به این شد فعلا یک‌سری اصلاحات در نقشه صورت گیرد.
پس دخل‌وتصرفات در کاروانسرا، باقی می‌ماند.
برخی قابل برگشت است ولی برخی کامل ساخته شده است. مثلا ورودی بارانداز در یک طرف کاروانسرا ۱۸۰ سانتی‌متر و طرف دیگر ۱۴۰ سانتی‌متر بوده است. بارانداز مشخص است چه کاربردی داشته، الان اما می‌بینیم ورودی ۱۲۰ سانتی‌متر و خروجی ۶۰ سانتی‌متر شده است. بخواهیم دست به مغازه‌هایی که این اقدام را انجام داده‌اند بزنیم، شکایت می‌کنند و پیگیری رفع آن هم، زمان‌بر است. کارشناسان میراث‌فرهنگی و شورای فنی میراث و ناظر عالی ما نظراتی داشتند که طرح یک‌سری اصلاحات داشته باشد و در بدنه‌ی اصلی کاروانسرا کار انجام شود و این مسائل به مرور، به شکلی حل شود.
شما روز اول که این بنا را تحویل گرفتید، از این اتفاقات اطلاع نداشتید؟
هیچ‌کس از این اتفاقات خبر نداشت. از داخل کاروانسرا، ستون سر جای خودش قرار دارد ولی وقتی می‌خواهیم آن را طبق نقشه، مرمت کنیم، متوجه می‌شویم بخشی از آن به مغازه‌ی کناری اضافه و گاوصندوق داخل آن گذاشته شده است یا تیرآهن زیر ستون گذاشته و بخشی را به مغازه اضافه کرده‌اند و چون بازار وقفی است احتمالا خودشان را توجیه کرده‌اند که این اقدامات را انجام دهند. مغازه‌ی فرد هشت متر بوده، یک متر در ۱۲۰ سانتی‌متر هم ستون کاروانسرا را خالی و به آن افزوده‌اند. این کار، باعث شده کل ساختار کار ما و نقشه‌ی ما که براساس آنچه در ظاهر بوده تهیه شده، با مشکل مواجه شود. در بازار هم این اتفاقات زیاد رخ داده است. متاسفانه مردم کرمان به بناهای میراثی اهمیتی نمی‌دهند. ورود به مغازه‌ی اشخاص برای پیگیری این مسائل و بررسی و جست‌وجو، نیاز به حکم قضایی دارد. متاسفانه گاهی، این متراژها به سندهای ثبتی مغازه‌ها هم اضافه شده است. همه‌ی این مسائل موانعی بر سر راه ما ایجاد کرد که امیدواریم به زودی رفع شود. فعلا قرار شده که در سه مرحله کار را انجام دهیم. ابتدا، کار مرمت ضلع شمال و شمال‌شرق کاروانسرا به‌صوت کامل تمام شود و بعد به سمت بازار و سردر بیاییم. هدف ما این است این بنای ۱۵۰ ساله، هزار سال برای کرمانی‌ها بماند و به یک جاذبه‌ی گردشگری و تاریخی تبدیل شود.
به جز این تعارضات، چه موانعی بر سر راه پروژه بوده که با تاخیر مواجه شده است؟
پروژه‌های میراثی به هر حال، زمان‌بر هستند. در ابتدای این پروژه اما، با مشکل آب‌های زیرسطحی مواجه بودیم. آب‌انبار از سطح زمین ۱۴ متر عمق دارد و آب‌های زیرسطحی حدود چهار متر در آن بالا آمده بود. جمع‌آوری و زهکشی این آب‌ها، کاری طولانی و زمان‌بر بود. کسانی که پروژه را از بیرون می‌دیدند، تصور می‌کردند کاری انجام نمی‌شود ولی زهکشی آب‌انبار در حال انجام بود. تا وقتی هم این اقدامات صورت نمی‌گرفت، نمی‌شد سراغ دیگر بخش‌های پروژه برویم. حفظ آب‌انبار که شاید در خاورمیانه با این حجم و ارتفاع مشابهی نداشته باشد، موضوع بسیار مهمی برای ما بود و تمام تلاش‌مان را برای آن انجام دادیم که موفق هم شدیم و به گونه‌ای کار صورت گرفته که اگر خدای ناکرده زلزله‌ای ۱۰ ریشتری در کرمان رخ بدهد برای آب‌انبار مشکلی پیش نمی‌آید. این را هم بگویم که ضلع شمال و شمال‌شرق کاروانسرا در زلزله‌ی سال ۶۰ به‌طور کامل تخریب شده بود. برای مرمت آنچه که از آن باقی مانده، باید دانه دانه آجر و خشت را برداریم و جایگزین کنیم. این کار، نیاز به نیروهای متخصص و باتجربه دارد و وقت زیادی می‌برد. با همه‌ی این احوالات، خوشبختانه کار آب‌انبار به‌موقع انجام شده و دیدگاه ما این است طوری بازسازی شده که تا چند نسل بعد، هرگز مشکلی برای آن پیش نخواهد آمد. امیدوار هستیم که کل پروژه تا پایان امسال به سرانجامی برسد.
آب‌انبار که کارش تمام شده، تا کاروانسرا مرمت نشود، مورد استفاده قرار نمی‌گیرد؟
نه. جایی که کارگاه مرمت و ساخت فعال است، نمی‌توان شرایط را برای بازدید عموم فراهم کرد. در قرارداد با اوقاف هم، دقیقا به این موضوع اشاره شده که بعد از اتمام ۱۰۰ درصد پروژه، به بهره‌برداری برسد. در حال حاضر، خیلی از بخش‌ها از جمله ورودی کاروانسرا، برای رفت‌وآمد افراد، خطرآفرین است. با مذاکراتی که با آقای دکتر موسوی، معاون محترم عمرانی استاندار، فرماندار محترم، مدیرکل محترم میراث‌فرهنگی و شهردار محترم داشته‌ایم، پیگیری‌های لازم را انجام و قول مساعد دادند که سریعا موانع موجود رفع شود.
تاکنون چه‌قدر در این پروژه هزینه کرده‌اید و کل پروژه، چه‌قدر هزینه می‌برد؟
عدد دقیق آن را ندارم. زمانی که پروژه شروع شد، برآورد پنج میلیارد تومان بود ولی الان، حداقل به ۵۰ میلیارد تومان هزینه نیاز دارد. در بخش سرمایه‌گذاری و منابع مالی این پروژه، مشکلی وجود ندارد ولی متاسفانه موانع حقوقی پیش آمد که امیدواریم به‌زودی حل‌وفصل شود.
سال ۹۵ که این پروژه رسما شروع شد، بنا داشتید آن را چند ساله به پایان برسانید؟
در قرارداد، ۳۶ ماه برای آن در نظر گرفته شده بود. شرکت‌های طرف قرارداد از ۱۸ ماه و ۲۴ ماه هم صحبت می‌کردند. اما به هر حال، در پروژه‌های میراثی، اتفاقات پیش‌بینی نشده وجود دارد که بر زمان‌بندی تاثیر می‌گذارد. مثلا وقتی کار در جبهه‌ی شرق کاروانسرا در حال انجام بود، در عمق دو، سه متری خاک، چند اتاق قدیمی از زیر خاک بیرون آمد. این خود، پروژه‌ی تازه‌ای را تعریف می‌کند. مشکل دیگری که وجود دارد این است که از بناهای میراثی در ایران، به‌ویژه در شهر کرمان متاسفانه نه میراث‌فرهنگی و نه شهرداری و نه دیگر نهادها، نقشه‌ای قدیمی ندارند و هرچه هست، مربوط به ۲۰، ۳۰ سال قبل است. بنابراین، نقشه‌ای نداریم که نشان بدهد روز اول، این کاروانسرا چگونه بوده است. از طرفی، بعد از زلزله‌ی سال ۶۰ بخشی از کارونسرا تبدیل به مخروبه شده و هرکس که در بازار و اطراف بازار، بازسازی انجام داده، نخاله‌های ساختمانی را در آب‌انبار و در کاروانسرا تخلیه کرده است! اگر چیزی از این بنا بوده هم کاملا مدفون شده است. بنای میراثی این‌طور نیست که لودر زیر آن بگذاریم و برداریم و از نو بسازیم. برداشت‌ها میلی‌متر میلی‌متر پیش می‌رود و این واقعا زمان می‌برد. با همه‌ی این شرایط، تا سال گذشته، کار خیلی خوب پیش می‌رفت و مسئولان خوب همکاری می‌کردند اما متاسفانه کرونا که اوج گرفت، کارگاه‌های میراثی تعطیل شد، با تعطیلی کارگاه، نیروهای پروژه‌ی ما، در شهری دیگر مشغول به کار شدند. حالا تا دوباره کارگاه راه‌اندازی و سرپا شود، زمان می‌برد. به احتمال زیاد، اواسط خردادماه کار شروع شود و تا پایان سال، بخش زیادی از پروژه به اتمام برسد.
کاربری‌ای که تعریف کردید همان چایخانه سنتی و کاربری پذیرایی است؟
کارشناسان نظرشان همین بوده است. ما اصراری نداریم که چه کاربری‌ای داشته باشد. فقط می‌خواستیم بنا حفظ و ماندگار شود و بعد از اتمام، هرچه کارشناسان و مشاوران بگویند همان کاربری را خواهد داشت که احتمالا چایخانه سنتی و پذیرایی باشد.
حالا با همه‌ی اتفاقاتی که افتاده، بعد از اتمام این پروژه، طرحی که داشتید طی ۱۰ سال بناهای دیگری را مرمت می‌کنید را دنبال خواهید کرد یا منصرف شده‌اید؟
اگر این کار تمام شود، تا زنده باشیم در کرمان هیچ کار دیگری انجام نخواهیم داد. ببینید؛ مسئولان همکاری می‌کنند ولی مردم اعتقادی به این موضوع ندارند. خیلی راحت، بنای میراثی که بخشی از هویت تک‌تک ماست را تصرف می‌کنند و به‌خاطر نیم متر باید دادگاه برویم و کلی پیگیری انجام دهیم. وقتی مردم نمی‌خواهند، مسائل و موانع قانونی هم وجود دارد، بهتر است دیگر ورود نکنیم. اگر می‌خواستیم به‌جای مرمت این بنا، در این چند سال، در شهر، ساختمان معمولی بسازیم، ببینید از لحاظ اقتصادی قابل مقایسه بود؟ در تمام دنیا، وقتی کسی می‌خواهد یک بنای میراثی و تاریخی را مرمت کند، همه، از مسئولان تا مردم به کمک او می‌آیند تا کار زودتر انجام شود. ولی متاسفانه در کرمان اجرای این پروژه‌ها بسیار سخت است. به هر صورت، کاری را شروع کردیم و چه از لحاظ حقوقی و قانونی و چه اخلاقی وظیفه‌ی خودمان می‌دانیم آن را به پایان برسانیم. شاید روزی که پروژه تمام شد، اتفاقاتی افتاد و مسئولان دلگرم‌مان کردند و کار دیگری را هم شروع کردیم. انصافا در جریان کار، حمایت مسئولان را به‌خوبی دیدیم؛ حتی در یک مورد که با مشکل مواجه شدیم، شخص دادستان ورود و آن را حل کرد. مسئولان قضایی، فرمانداری، شهرداری، میراث‌فرهنگی همه کمک کردند ولی این بنا، حاشیه‌ها و مشکلات زیادی داشت، سال‌های سال این بنا رها بوده و هرکسی آمده، خواسته یا ناخواسته، یا برای افزایش مساحت ملک یا در اثر اشتباه معمار، تصرفاتی به این کاروانسرا انجام داده که برای ما دردسر زیادی ایجاد کرده است.
