کرمان به آبهای ژرف چشم دوخته است
بیم و امیدهای بهره‌برداری از آبهای ژرف
گروه اقتصاد: خبر تازه‌ی آبی در استان کرمان به ادعایی برمی‌گردد که محمدرضا پورابراهیمی، نماینده کرمان و راور چند روز پیش مطرح کرد. او گفت که در کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی، یک مشاور برای مطالعه درباره‌ی دسترسی به آبهای ژرف در کرمان و مناطق مرکزی کشور تعیین شده است. به گفته‌ی او، این کار الان شروع شده است و برخی رسانه‌های محلی در کرمان حتی تیتر زده‌اند: حفاری برای دسترسی به این آب در استان کرمان آغاز شده است!
پیگیری‌ها اما نشان می‌دهد که شرکت آب منطقه‌ای استان هنوز از جزئیات این طرح اطلاعی ندارد. درباره‌ی اینکه نماینده مجلس و کمیسیون متبوع او و مشاور انتخاب‌شده در کجا و به چه صورت دارند این طرح را دنبال می‌کنند، انتظار می‌رود در روزهای آینده اطلاع‌‌رسانی لازم صورت گیرد اما اینکه آب ژرف چیست؟ تجربه‌ی پیشین کشف و استخراج این آبها در سیستان‌وبلوچستان چه دستاوردهایی داشته است و کارشناسان مستقل در این‌باره چه نظراتی دارند و آیا آب ژرف می‌تواند نسخه‌ای برای نجات استان از کم‌آبی باشد؟ پرسش‌هایی هستند که در این گزارش به آن پاسخ داده می‌شود.
به گزارش استقامت به نقل از فردای‌کرمان، به حجمی از آب که در عمقی بیش از هزار متر و گاه تا سه‌هزار متری زمین یافت می‌شود، آب ژرف می‌گویند و از آنجا که طی ده‌ها هزار سال تجدید می‌‌‌‌شوند، به‌عنوان آب غیرتجدیدپذیر معرفی شده‌اند.
برخی آب ژرف را همان آب فسیلی می‌دانند اما در واقع بین این دو تفاوت‌هایی وجود دارد.
آن حجم از آب‌هایی که نتیجه‌ی فعل و انفعالات زمین‌شناسی در مرحله‌ی اول زمین‌زایی هستند و اغلب حدود ۵۰ میلیون سال عمر دارند، آب فسیلی نام دارند، و ژرف، به آن حجم از آبی گفته می‌شود که حاصل نفوذ آب به اعماق چند صدمتری زمین در مناطقی باشد که گسل وجود دارد.
در دنیا، لیبی و عربستان اولین کشورهایی هستند که به فکر استفاده از آبهای ژرف افتادند که هر دو نیز با شکست مواجه شدند. کارشناسان می‌گویند که تمام شواهد نشان می‌دهد پروژه‌ی «نهرالصناعی» لیبی ناموفق بوده است. با این پروژه قرار بود کشاورزی در لیبی انجام شود اما نتیجه این شد که دانستند اگر با آب نهرالصناعی گوجه کاشته شود، کیلویی ۱۰۰ دلار هزینه خواهد داشت!
عربستان نیز، پروژه‌ی تولید گندم با آبهای ژرف را متوقف کرد چون از لحاظ اقتصادی توجیه نداشت.
در ایران اما، از اوایل دهه‌ی نود خورشیدی بود که جست‌وجو برای کشف آب ژرف آغاز شد. نخستین اکتشافات در این زمینه در استان سیستان‌وبلوچستان کلید خورد.
در زمان وزارت حمید چیت‌چیان در دولت روحانی، هیات دولت مصوبه‌ای ۲۵ میلیارد تومانی برای این موضوع ارائه کرد. حفاری در اولین چاه آغاز شده و تا دو هزار و ۲۰۰ متر ادامه یافت.
باری دیگر، ۱۳ میلیارد تومان دیگر اختصاص یافت و این‌بار، حفاری تا عمق سه هزار و ۲۰۰ متری انجام شد. در مرحله‌ی بعد، تا عمق سه هزار و ۸۰۰ متر حفاری انجام شد تا اینکه تعدادی لایه‌ی زیرزمینی آب‌دار پیدا شد.
حفاری‌هایی که برای یافتن این آبها صورت می‌گیرد؛ شبیه آن چیزی است که در صنعت نفت برای کشف میدان نفتی انجام می‌شود.
به نقل از ایرنا، تاکنون اطلاعاتی که از چاه اول منتشر شده، این است که از عمق سه هزار متری زمین در سیستان‌وبلوچستان آب‌هایی به سطح زمین فوران کرده که ممکن است آبهای ژرف باشد. این آب کشف شده دمای ۸۷ درجه‌ی سانتیگراد دارد.
حفاری چاه دوم نیز از سال ۹۸ و بر مبنای تجربه‌ی پیشین انجام شد. چاهی که به «سیستان ۲» معروف است و در آن، پس از حدود دو ماه، در عمق یک‌هزار و ۸۸۰ متری و به شرایط آرتزین رسیدند.
پس از افتتاح و بهره‌برداری از چاه‌های ژرف اول و دوم، بنا به اعلام خبرگزاری‌ها، سومین چاه آب ژرف سیستان نیز، یکشنبه ۹ آبان‌ماه امسال در شهرستان نیمروز به آب رسید.
بنا به گفته‌ی رئیس موسسه تحقیقات آب وزارت نیرو، نتایجی که تاکنون از کشفیات سیستان‌وبلوچستان به دست آمده است، نشان‌دهنده‌ی اطلاعات دقیق از حجم مخزن، مستندات و سن آب کشف‌شده نیست و این موارد باید در آزمایشگاه به دقت مورد بررسی قرار گیرد. برآورد سن آب در این طرح بسیار اهمیت دارد و اگر آب قدیمی باشد یعنی ممکن است تغذیه‌پذیر و تجدیدپذیر نباشد و پس از یک دوره به پایان برسد و این مسئله، عواقب زیست محیطی دارد.
اردیبهشت‌ماه امسال، تقی‌زاده خامسی، معاون وقت وزیر سابق نیرو نیز در این‌باره، در یک برنامه‌ی زنده‌ی تلویزیونی توضیح داد: «آبهای ژرف یک کار مطالعاتی است نه یک پروژه که انتظار داشته باشیم برایمان آب تامین کند. کار بیهوده‌ای صورت گرفت که آن را بیش از حد در فضای مجازی بزرگ کردند. کار در سطح مطالعه است و تاکنون نتیجه‌ی مثبتی که بتوانیم از آن دفاع کنیم به دست نیاورده‌ایم».
اگرچه پروژه‌ی کشف آب ژرف در سیستان‌وبلوچستان طی سالیان متمادی ادامه یافته است اما طی همه‌ی این سال‌ها، کارشناسان همواره نسبت به این رویکرد وزارت نیرو برای تامین آب در کشور انتقاد کرده و هشدار داده‌اند.
از جمله نگرانی‌ها مربوط به آلودگی بالای این آب‌هاست. آنچه که در این‌باره بر آن اتفاق‌نظر وجود دارد، این است که به‌ندرت می‌توان آب باکیفیت در آبهای ژرف یافت و عمدتا این آبها لب‌شور و با دمای بالای ۶۰ درجه هستند. در این‌باره، علی قنادی‌اسلامی، کارشناس آب و انرژی می‌گوید: «این آبها همچنین می‌توانند آلوده به مواد رادیواکتیو باشند. در اُردن، پروژه‌ای برای برداشت سالانه ۱۰۰ میلیون مترمکعب آب ژرف، با هزینه‌ی حدود ۶۰۰ میلیون دلار کلید خورده بود که به دلیل پیدا شدن آثار رادیواکتیو به میزان ۲۰ برابر حد مجاز متوقف شد».
از دیگر نگرانی‌ها، تبعات زیست‌محیطی برداشت این آب‌هاست. سال ۹۶ و پس از قوت گرفتن پروژه‌ی کشف و استخراج آبهای ژرف در سیستان‌وبلوچستان، سازمان محیط زیست کشور طی بیانیه‌ای مخالفت خود را با این اقدام اعلام کرد. در بخشی از این بیانیه آمده است: «با توجه به ناکافی بودن دانسته‌ها و نادانسته‌های علمی و محدودیت تجربیات عملی ملی و بین‌المللی در مورد آب ژرف و همچنین تجربیات منفی کشور از تبعات دراز مدت محیط زیستی، سازمان حفاظت محیط زیست در حال حاضر و تا اطلاع ثانوی با هرگونه استحصال و بهره‌برداری از منابع آب ژرف تجدیدپذیر و غیرتجدیدپذیر مخالف است».
با این وجود اما، وزارت نیرو کشف آبهای ژرف را به‌عنوان یک اولویت در دستور کار گذاشته و حتی اوایل آبان‌ماه امسال، علی‌اکبر محرابیان، وزیر نیرو به‌صراحت اعلام کرد: «باید منابع تامین آب را متنوع کنیم و علاوه بر تامین آب از دریا که باید در دستور کار قرار داشته باشد، می‌توانیم از منابع آب ژرف استفاده کنیم که در شرق ایران می‌توان از آن استفاده کرد».
قنادی‌اسلامی اما می‌گوید: «استفاده از آبهای ژرف، به‌عنوان منبع جدید تامین آب، خطای بسیار بزرگی است؛ این آب، طی هزاران سال پیش ایجاد شده است، قابل بازیابی نیست و برخلاف آبهای زیرزمینی معمولی، حتی نمی‌توان به‌درستی پیامدهای منفی برداشت آن را محاسبه کرد و شاید دهه‌‌‌‌ها بعد تمامی ابعاد منفی برداشت آبهای ژرف نمایان شود».
حالا استان کرمان که با کم‌آبی شدید، در تامین آب شرب شهرها و روستاها دچار چالش شده و بهار و تابستان ۱۴۰۰ در اوج گرما، قطعی مکرر و افت فشار آب، مردم را حسابی کلافه و شاکی کرده بود، می‌خواهد از شیره‌ی جان زمین به‌عنوان مایه‌ی حیات بهره بگیرد.
در حالی به گفته‌ی پورابراهیمی، پروژه‌ی کشف و استخراج آبهای ژرف، از سیستان، به کرمان رسیده است که در همان جلسه‌ای که او این خبر را داد، مدیریت بهینه‌ی منابع و مصارف آبی به‌عنوان راهکاری مهم‌تر مورد تاکید قرار گرفت. در این‌باره، رئیس اتاق کرمان در شورای گفت‌وگوی دولت و بخش خصوصی با بیان اینکه وضعیت منابع و مصارف آب در استان کرمان به شدت بحرانی است، گفت: «میزان مصرف سرانه‌ی آب در استان کرمان رتبه‌ی دوم کشور را دارد و کرمان بعد از خوزستان – با مصرف بیش از سه هزار مترمکعب – در جایگاه دوم قرار گرفته است و این، نشان‌دهنده‌ی عمق بحران مدیریت منابع و مصارف آب در کرمان است».
سیدمهدی طبیب‌زاده تصریح کرد: «مقصر بخش کشاورزی نیست، نظام مصرف آب در استان نیازمند بازنگری جدی است».
نماینده مردم کرمان و راور در مجلس اما در آن جلسه، با بیان اینکه بخش عمده‌ای از آب ژرف قابل عملیاتی شدن است، گفت: «اندیشکده آب، موضوع دسترسی به آبهای ژرف را در دستور کار قرار دهد، ما مشاور کمیسیون اقتصادی و مجموعه‌ی اسپانسر مالی را که برای این موضوع اعلام آمادگی کرده را به اندیشکده وصل می‌کنیم، یک برنامه‌ی زمان‌بندی هم بگذارید تا نتایج نهایی ظرف چند ماه آینده به جمع‌بندی برسد».
حالا باید دید در شرایطی که حدود ۹۰ درصد منابع آب تجدیدپذیر در بخش کشاورزی مصرف می‌شود که ناکارآمد و با بهره‌وری پایین است و راهکارهای روشنی برای اصلاح و مدیریت مصرف در این بخش وجود دارد؛ آیا هزینه‌کرد برای یافتن منابع جدید آبی، نجات‌بخش است یا فرصت‌سوزی دیگری است که شرایط آبی استان را در آینده وخیم‌تر نیز خواهد کرد؟
روز یکشنبه هفتم آذرماه، علی زینی‌وند استاندار کرمان اعلام کرد: «اگر فکری به حال اضافه برداشت نزدیک به یک میلیارد مترمکعبی آب استان نشود، به‌زودی بسیاری از شهرهای ما باید تخلیه شوند».
