عملیات مرمت و پی‌گردی باستان‌شناسی قبه‌سبز کرمان آغاز شد؛
احیاء دانشگاه ۷۵۰ ساله ترکان‌خاتون
اسما پورزنگی آبادی – آن روز که ترکان‌خاتون؛ آن زن نام‌دار و آن حاکم قدرتمند و فرهنگ‌دوست قراختایی در حیاط مدرسه و رو به گنبد سبز رنگ و بلند آرامگاه همسر خویش ایستاده و سر به آسمان بلند کرد، کسی نمی‌دانست در دلش چه می‌گذرد و چه آرزو می‌کند. او در تاریخ این سرزمین، بنیان‌گذار بزرگ‌ترین و مهم‌ترین مرکز علمی، فرهنگی جنوب‌شرق ایرانِ قرن هفتم قمری است. ایرانِ قرن هفتم کشوری است با تنی زخمی و سوخته و خاکستر شده زیر دست‌وپای مغولان. قراختاییان کرمان اما در آن اوضاع آشفته‌ی سیاسی، اقتصادی و اجتماعی‌ای که ایران داشت، کرمان را با کیاست و تدبیر از شرّ مغولان دور ساخته و آن را دارالامان زمان خویش ساختند.
براق‌حاجب موسس این سلسله، از نمک پروردگان دربار خوارزمشاهی بود. او در مسیر سفر به هندوستان در جیرفت توقف کرد و برای حاکم کرمان؛« شجاع‌الدین اعور» پیغام فرستاد که برای او مجلس طرب و شادی به پا دارد و مسرورش سازد. شجاع‌الدین اما در پاسخ به این درخواستِ براق، ساز جنگ کرد و با سپاه خویش عازم اردوی براق شد، لیکن شکست خورد؛ اولین قطره‌ی خون شجاع‌الدین که بر زمین ریخت، حکمرانی سلسله‌ی قراختاییان بر کرمان آغازیدن گرفت.
براق حاجب سلسله‌ی قراختاییان کرمان را که تاسیس کرد، مدتی بعد، سر بریده‌ی غیاث‌الدین برادر سلطان جلال‌الدین خوارزمشاه را برای «اوکتای قا آن» مغول فرستاد و با این خدمت خود، علاوه بر آن‌که مانع یورش سپاه مغول به کرمان و کشتار و تخریب آنان شد، رسما تایید حکومت قراختاییان کرمان را نیز از مغولان گرفت.
براق‌حاجب سال‌ها بر ایالت کرمان فرمانروایی کرد. پس از مرگ، برادرزاده‌ی او، قطب‌الدین محمد بر کرسی استانداری و بر جای عمو نشست. او و همسرش در آن روزگار با تدبیری که اندیشیدند موجب شدند تا ۷۵۰ سال بعد، یعنی امروز، نام و نشان قراختاییان کرمان به صفحات روزنامه‌های قرن ۲۱ کشیده شده و در ادبیات مقامات دولتی، همت آن‌ها ستوده شود؛ به واسطه‌ی خدمتی که به مردمان عصر خود کردند؛ این زن و شوهر در کرمانِ آن دوران مدرسه ساختند.
در مدرسه‌ی ترکان‌خاتون که آن را به واسطه‌ی لقب او؛ «عصمه‌الدنیا»، عصمتیه و به‌نام همسرش قطبیه هم می‌خوانند، علاوه بر آموزه‌های دینی، ریاضیات، نجوم، فلسفه و دیگر علوم نیز تدریس می‌شده و گفته می‌شود پزشکی از مهم‌ترین علوم مورد توجه بانیان این مدرسه بوده است.
آن‌گونه که در «تاریخ شاهی» آمده است ایده‌ی ساخت مدرسه را همسر ترکان‌خاتون داده؛ «براق‌حاجب مرقدی برای خود در محله‌ی ترک‌آباد احداث کرده و قطب‌الدین محمد جانشین او در صدد برآمد تا گنبدی بر این مرقد بسازد و مدرسه‌ای در کنار آن بنا نهد».
او اما در دوران حیات خود موفق به چنین کاری نمی‌شود. پس از مرگ قطب‌الدین اما، ترکان‌خاتون این نیت را به سرانجام رسانده و بنای مدرسه‌ای را بر زمین می‌نهد که امروز از آن چیزی جز سردری در آستانه‌ی فروریختن باقی نمانده و در بین مردمِ امروز کرمان به «قبه‌سبز» شناخته شده است.
ترکان‌خاتون که در همه‌ی متون تاریخی، او را یک حاکم فرهنگ‌دوست معرفی کرده‌اند، شاید آن روز که در حیاط مدرسه‌اش سر به آسمان بلند کرده بود، آرزوی عالم شدن مردمان کرمان را در دل و سر می‌پروراند. می‌خواست که مردمان این بلاد از جهل و نادانی برهند، بدانند و بخوانند و بنویسند. او در راه این خواسته، فراوان همت کرد و حتی مهریه‌ی خود را هم هزینه کرد تا مخارج مدرسه بر زمین نماند.
نوشته‌اند که او مدرسه را بنا نهاد و از اقصی نقاط کشور مدرّسانی زبده را به این مکان فراخواند. در کنار آرامگاه، مدرسه و کتابخانه و در کنار آن نیز، یک دارالشفا و داروخانه بنا نهاد.
در مجموعه‌ی قبه‌سبز، آرامگاه هفت تن از پادشاهان قراختایی یعنی براق‌حاجب، قطب‌الدین، ترکان‌خاتون، سیورغتمش، پادشاه خاتون، محمدشاه و شاه جهان قرار داشته است.
سرپرسی سایکس درباره‌ی این بنا نوشته است: «تا سال ۱۸۹۶ قبه‌ی سبز برجسته‌ترین ابنیه‌ی کرمان به‌شمار می‌رفت و در آن تاریخ، زلزله بنای آن را که رو به خرابی نهاده بود، به کلی منهدم و ویران ساخت. این محل، مقبره‌ی یکی از خاندان قراختایی و یک قسمت از مدرسه‌ی ترک‌آباد بوده است. قبه‌ی مزبور دارای ساختمان عجیب استوانه‌ای شکل بود که یحتمل حدود ۵۰ ذراع ارتفاع داشت و در خارج محوطه‌ی آن، خاتم‌کاری و تذهیب دلفریبی چشمان بیننده را خیره می‌ساخت و گچ‌کاری داخلی محوطه نیز جسته جسته آثار مطلا و مذهب‌کاری ممتازی دیده می‌شود». مارکوپولو نیز ۱۰ سال پس از مرگ ترکان‌خاتون و در راه بازگشت به کشور خود برای بار دوم به کرمان آمده و در سفرنامه‌ی خود از بنای هشت گوشی نام برده که رنگی کبود داشته و حدود ۱۷ متر ارتفاع و در زلزله ویران شده است. از این مجموعه در حال حاضر جز سردری خشتی و فروریخته، چیزی در برابر ما نیست.
مخروبه‌ای که قرن‌ها به حال خود رها شده بود، اما سه‌شنبه‌ی هفته‌ی گذشته شاهد یک رویداد مهم شد؛ استاندار کرمان به‌همراه جمعی از مدیران خود ساعتی را زیر سایه‌ی کوتاه دیوار این دانشگاه ایستادند و به پاس آنچه گذشتگان در این محل انجام داده بودند، عملیات مرمت و پی‌گردی باستان‌شناسی این مجموعه را آغاز کردند.
پی‌گردی یک نمونه از کاوش باستان‌شناسی است که به منظور شناسایی آثار معماری دوران جدید به‌کار می‌رود؛ این عملیات برای یافتن شواهد معماری مجموعه‌ی قبه‌سبز قرار است انجام بشود.
به گزارش خبرنگار استقامت، علیرضا رزم‌حسینی؛ استاندار کرمان در آیین آغاز این پروژه تاکید کرد که حداکثر تا دو سال دیگر، مردم باید نتایج این پروژه را به چشم ببینند.
او گفت که برای تامین مالی این پروژه، استانداری و دانشگاه آزاد اسلامی آمادگی کامل دارند. رزم‌حسینی خطاب به مجریان پروژه تاکید کرد: «کار جهادی انجام دهید و زودتر این مجموعه را آباد کنید».
رزم‌حسینی همچنین به شهرداری کرمان ماموریت داد تا هرچه سریعتر حریم مجموعه‌ی قبه‌سبز را معلوم کنند و تابلویی زیبا در این محل نصب کنند و از تاریخچه‌ی بنا و آنچه قرار است اینجا انجام شود مردم را باخبر سازند.
آن‌طور که رزم‌حسینی تعریف کرد؛ دو سال پیش، برای اولین‌بار پروفسور مهدی رجبعلی‌پور و سید محمدعلی گلاب‌زاده نزد او از قبه‌سبز گفته‌اند.
رجبعلی‌پور رییس انجمن دوست‌داران قبه‌ی سبز کرمان و گلاب‌زاده رییس مرکز کرمان‌شناسی است.
مدتی بعد، دکتر ولایتی که هنوز ریاست دانشگاه آزاد کشور را برعهده نداشته، به کرمان می‌آید و رجبعلی‌پور و گلاب‌زاده در باغ فتح‌آباد با ولایتی دیدار کرده و او را از تاریخچه و ارزش قبه‌سبز مطلع می‌کنند. ولایتی هم ابراز علاقمندی کرده و پیشنهاد می‌دهد که یک هیات امنای ملی برای این مجموعه تعریف و بازسازی و مرمت آن را شروع کنند.
پس از این، پیگیری‌هایی از طرف میراث فرهنگی و شهرداری کرمان آغاز و نتیجه می‌شود پروژه‌ای که در راستای آن، مرمت و پی‌گردی باستان‌شناسی در قبه‌سبز صورت می‌گیرد.
استاندار کرمان در آیین شروع به‌کار این پروژه گفت: «مرمت یک بخش کار است و حیات‌بخشی و احیا بخش مهم‌تر آن است. ما می‌خواهیم قبه‌سبز که پیشینه‌ی فرهنگی جنوب‌شرق کشور را در خود دارد دارای حیات باشد».
رزم‌حسینی افزود: «کارشناسان گفته‌اند که نمی‌دانیم زیر این ساختمان چه چیزهایی هست؟ به همین دلیل، قرار شد باستان‌شناسان بیایند و این پرسش را پاسخ دهند». او تاکید کرد که چه در مرحله‌ی اجرای پروژه و چه پس از آن، شرایطی فراهم شود تا دانشجویان دانشگاه‌های کرمان به قبه‌سبز بیایند و اینجا پژوهش کنند.
رزم‌حسینی بیان کرد: «همچنین گردشگران خارجی نیز به قبه‌سبز بیایند و از نزدیک این بنا را ببینند».
او اذعان کرد که قبه‌سبز این قابلیت را دارد که ثبت جهانی هم بشود. استاندار کرمان این را هم گفت که این بناها ثروت‌های ملی ما هستند که از آن غافلیم و فکر می‌کنیم فقط کارخانه‌هاست که ثروت به حساب می‌آید.
محمود وفایی؛ مدیرکل میراث فرهنگی استان کرمان نیز گفت: «قبه‌سبز شاخص‌ترین اثر فرهنگی استان کرمان است. اینجا روزگاری محل تحصیل و تربیت و تعلیم دانشجویان مختلف و اعزام آن‌ها به دیگر نقاط کشور و حتی دنیا بوده است».
او افزود: «علاوه بر ارزش فرهنگی این بنا، به گواه همه‌ی معماران برجسته‌ی کشور، قبه‌سبز همچنین اولین اثر معماری در ایران است که در آن کاشی معرق به‌کار رفته است».
وفایی با بیان این‌که عملیات مرمت این بنا از امروز و عملیات باستان‌شناسی آن از هفته‌ی آینده (هفته‌ی جاری) آغاز می‌شود، اظهار کرد: «این پروژه به ۵۰۰ میلیون تومان اعتبار نیاز دارد».
وی گفت: «استدعای ما این است که محدوده‌ی اطراف بنا هرچه زودتر آزادسازی و تملک بشود».
او از حمایت‌های رزم‌حسینی از میراث فرهنگی نیز قدردانی کرد و ادامه داد: «بسیاری از بناهای ما در معرض نابودی بود اما در این چهار سال، به همت استاندار محترم از مرگ نجات پیدا کردند. بیش از ۵۰،۶۰ میلیارد تومان از اعتبارات غیردولتی به حوزه‌ی میراث فرهنگی کرمان وارد شد. ما این را در خواب هم نمی‌دیدیم».
علی بابایی، شهردار کرمان نیز در این مراسم گفت: «از سال گذشته که استاندار محترم از این بنا بازدید کردند قرار شد در کمیسیون ماده پنج بحث تملک املاک را پیگیری کنیم. این اتفاق افتاد و اکنون شش ملک اطراف خریداری شده
است.
قصد ما این است همه‌ی املاک حریم بنا را با هم تخریب کنیم. اکنون نیز یک‌سوم املاک آماده‌ی تخریب و آزادسازی است و برای بقیه‌ی آن تقاضا داریم شهرداری را حمایت کنید». وی اظهار کرد: «همزمان با عملیاتی که میراث فرهنگی در این مجموعه انجام می‌دهد، شهرداری بهسازی و بدنه‌سازی کوچه‌های اطراف و احیا و ایجاد مسیر دسترسی را انجام خواهد داد». رییس دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرمان هم با بیان این‌که آقای ولایتی قول داده تا از این پروژه حمایت کند، گفت: «دانشکده معماری دانشگاه آزاد با کمال میل در خدمت این پروژه خواهد بود».
قبه‌سبز در محله‌ی خواجه‌خضر و مجاور خانه‌ی مرحوم حاج سید حسین خوشرو قرار دارد.
