رئیس گروه شهرسازی دانشگاه آزاد کرمان در گفت‌وگو با استقامت مطرح کرد
در کرمان به شهرسازان میدان نمی‌دهند!
اسما پورزنگی آبادی – در بحبوحه‌ی انواع و اقسام چالش‌هایی که شهر کرمان به آن مبتلاست؛ هنوز صدای اعتراض معماران که می‌گفتند: «شهر را از عمران‌گران گرفته و به معماران بدهید» از یادمان نرفته که از گوشه‌ی دیگری، صدای اعتراض شهرسازان را می‌شنویم. به‌تازگی در تلگرام گروهی شکل گرفته که در آن تعدادی از فارغ‌التحصیلان شهرسازی دانشگاه آزاد کرمان دور هم جمع شده‌اند و لیدر آن‌ها دکتر کوروش افضلی؛ رئیس گروه شهرسازی دانشگاه آزاد کرمان است. این ۳۰۰ نفر حرف‌شان روشن است: «شهرسازی کار شهرسازان است و بس!». می‌گویند از این همه بی‌نظمی در شهر کرمان به ستوه آمده‌اند و تصمیم دارند با معرفی رشته‌ی شهرسازی به جامعه و مقامات؛ شهرسازان را برای ساختن شهرهایی بهتر به عرصه‌ی اجرا بکشانند.
به همین بهانه با دکتر افضلی تماس گرفتم و از او خواستم تا از این دغدغه‌ی خود و دوستانش بگوید. این گفت‌وگو را بخوانید:
آقای دکتر؛ لطفا در ابتدا بفرمایید شهرساز کیست و در جریان ساخت شهرها، چه نقشی را می‌تواند ایفا کند؟
شهرسازی یک علم و رشته‌ای است که فعالیت‌های داخل شهر از جمله کاربری اراضی و فرم ساختمان‌ها و شبکه‌ی معابر را سازماندهی می‌کند. اگر تک‌بنا را معماری ببینیم، دو بنا حتما شهرسازی است. چرا که با وجود بیش از یک بنا، نیاز به شبکه‌ی معابر و خدمات متعدد دیگری است. شهرسازی براساس فرهنگ شهر، نظام اجتماعی، روحیات جامعه و جهان‌بینی‌ای که شهر و ساکنان آن دارند در قالب یک بستر محیطی فرم و کاربری و ارتباط ساختمان‌ها را تعیین می‌کند. علوم مختلفی از جمله جامعه‌شناسی، اقتصاد، روان‌شناسی محیطی، معماری، جغرافیا، زمین‌شناسی، برنامه‌ریزی و طراحی شهری و … با شهرسازی در ارتباطند تا بتوانیم شهر خوبی بسازیم. همّ و غم شهرسازان اما این است که شهر را برای ساکنان آن مطلوب کنند و رفاه و آسایش به شهروندان آن شهر به ارمغان بیاورند که برای این کار، تکنیک‌های مختلفی وجود دارد؛ نظریه‌های مختلفی از جمله شهر اسلامی، شهر هوشمند، شهر پایدار و شهر مدرن وجود دارد که براساس آن، روش‌هایی به‌کار رفته و شهر شکل می‌گیرد. متاسفانه الان در کرمان نظریه‌ی شهر مدرن بر دیگر نظریه‌ها غلبه دارد که به‌جای ساختن شهری انسان‌محور به‌دنبال ایجاد مسیرهای سواره حرکت می‌کند؛ ساخت این تعداد زیرگذر و روگذر، تعریض محورها، تخریب بافت کهن و ساخت خیابان گلبازخان از جمله برخی دستاوردهای اجرای این نظریه در شهر کرمان است. نظریه‌های انسان‌محور چون شهر هوشمند و شهر پایدار در کرمان کم‌تر مورد توجه قرار می‌گیرد و نتیجه این شده که شهرهایی مثل اصفهان و یزد و شیراز ۱۰، ۱۵ سال از ما جلوتر هستند.
در حال حاضر جایگاه شهرسازان در نظام مدیریت، برنامه‌ریزی، تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری در شهر کرمان چگونه است؟
نظام شهرسازی در کرمان همچون دیگر شهرها تابع یک‌سری قوانین ملی است. شورای شهر، شهرداری، مسکن و شهرسازی و استانداری قانون محلی ندارند مگر ضوابطی که کمیسیون ماده‌ی پنج تعریف می‌کند. برپایه‌ی قوانین ملی، نهادهایی مثل شهرداری، میراث فرهنگی و راه و شهرسازی نیز شکل گرفته؛ این نهادها و آن قوانین نشان می‌دهد هر تخصصی چه باید بکند. از جمله شهرسازان در چارچوب این قوانین و نهادها باید عمل کنند که در قالب مشاور، طرح‌های تفصیلی و جامع و هادی شهری و … را تهیه می‌کنند. بخش خصوصی هم در شهرها فعالیت دارد منتها شهرساز با فرد و مالک خصوصی ارتباطی ندارد و سر و کارش با نهادهای دولتی است. مثلا وقتی می‌خواهند خیابانی طراحی کنند، یا یک زمین بزرگ را تفکیک کنند یا کاربری خاصی مثل هتل در گود خشت‌مال‌های شهر کرمان تعریف کنند که متاسفانه این پروژه تاثیر بسیار منفی بر ساختار شهر خواهد گذاشت، شهرسازان هستند که وضعیت را براساس قانون نظام مهندسی تحلیل می‌کنند. قانون نظام مهندسی را مجلس شورای اسلامی مصوب کرد تا به اصول مهندسی در شهرها نظم بدهد؛ امروز اما در کرمان می‌بینیم حتی معماری ما نظم ندارد، شهرسازی بسیار تا بسیار بی‌نظم است. براین اساس، قانون نظام مهندسی شکل گرفت تا هفت رشته از جمله شهرسازی را سر و سامان بدهد و فارغ‌التحصیلان شهرسازی بیایند و مثلا طراحی خیابان یا تفکیک اراضی و انطباق کاربری‌ها را در شهرها انجام دهند. در ۲۴ استان کشور بخش شهرسازی در نظام مهندسی شکل گرفته اما متاسفانه در استان کرمان از سال ۷۸ هرچه که ما تلاش کردیم نتوانستیم جایگاهی برای شهرسازی پیدا کنم. آن زمان «نظام» دست عمرانی‌ها بود و بعد معماری‌ها آمدند و نگذاشتند بخش شهرسازی شکل بگیرد. در تمام این سال‌ها که مسئله مطرح شده؛ در پاسخ، به آئین‌نامه‌ای استناد کرده‌اند که اگر کسی پایه‌ی شهرسازی دارد باید تعدادی واحد درسی دیگر را هم بگذراند تا بتواند کار شهرسازی انجام دهد. «نظام کرمان» هم تابع این آئین‌نامه بوده و نیامده بگوید که من در کرمان این مشکلات را دارم و حتما باید گروه شهرسازی داشته باشم یا تشکلی برای شهرسازان تشکیل دهد. نتیجه این شد که برخی معماران کار شهرسازی را به دست گرفتند و چون معمار؛ تک‌بنا را در نظر دارد، منافع جمعی که فراتر از یک بنای ساختمانی است را در نظر نمی‌گیرد. البته گروه خیلی محدودی از معماران وجود دارند که نگاه شهرسازی هم دارند. می‌شد با حضور شهرسازان و این دسته معماران وضعیت را ساماندهی کرد اما این اتفاق نیفتاده و شهرسازان جوان ما هنوز نتوانسته‌اند جایگاهی در کرمان و دیگر شهرهای استان پیدا کنند تا هم نظم‌بخشی به فضای عمومی صورت گیرد و هم اشتغال‌زایی به وجود آید. ما الان در استان کرمان حدود یک‌هزار نفر شهرساز داریم که کاملا در جامعه رها شده‌اند؛ یا بیکارند و یا در مشاغلی کاذب و کاملا بی‌ارتباط با تخصص و حرفه‌ی خود مشغول شده‌اند. این وضعیت همچنین باعث شده تا تب‌وتاب برای تحصیل در رشته‌ی شهرسازی هم کم شده و جذب دانشگاه در این رشته به‌شدت طی سال‌های اخیر افت کرده است.
این آئین‌نامه‌ای که گفتید مانع از شکل‌گیری بخش شهرسازان است در نظام مهندسی کرمان تهیه شده یا سراسری است؟
آئین‌نامه از تهران می‌آید.
چگونه در ۲۴ استان کشور این آئین‌نامه تغییر یافته و شهرسازی در نظام مهندسی کرسی پیدا کرده اما در کرمان هنوز کاری صورت نگرفته است؟
در کرمان می‌گویند خود شهرسازان منفعل هستند و نمی‌آیند. خود من زمانی که به کرمان آمدم، دو شهرساز دیگر داشتیم که در بخش دولتی مشغول بودند. ما هشت نفر باهم از دانشگاه بهشتی آمدیم، دوستان من رفتند در استان‌های خودشان گروه‌های شهرسازی را راه‌اندازی کردند؛ شاید نظام مهندسی و شهرداری‌های آن‌ها مثل کرمان این‌قدر خشک و غیرمنعطف نبودند و توانستند آئین‌نامه را اصلاح کنند. البته در آن استان‌ها هم شهرسازان خیلی سختی کشیده و با معماران درگیر بوده‌اند اما با هر سختی که بوده بالاخره توانسته‌اند چهار شرح خدمات را بگیرند و کار آن را انجام بدهند. حالا ما در کرمان، برای این‌که شهرسازان را به جایگاه واقعی خود برسانیم، با تشکیل یک گروه تلگرامی کارمان را آغاز کرده و تا کنون این گروه حدود ۳۰۰ نفر شهرساز را جمع کرده است. اما هنوز روحیه‌ی لازم برای جنگیدن و پس گرفتن فضایی که فعلا معماران آن را تسخیر کرده‌اند در شهرسازان ما وجود ندارد. شاید خود معماران در این‌باره کم‌تر نقش داشته باشند؛ چرا که در خود نهادهای قدرت هم این تمایل و همراهی وجود نداشته که شهرسازان بیایند و باری از دوش‌شان بردارند. به این عوامل، فضای اجتماعی و روحیه‌ی غیرمطالبه‌گر کرمانی‌ها را هم باید اضافه کرد.
در غیاب شهرسازان؛ وظایف آن‌ها را چه کسانی دارند انجام می‌دهند؟
به‌صورت خاص معماران الان دارند این کارها را انجام می‌دهند.
اما آقای دکتر؛ معماران هم همواره گلایه‌مند بوده‌اند و می‌گویند کارهای شهر دست عمران‌گران است!
نظام مهندسی کرمان برای این‌که رشته‌های مختلف مهندسی جایگاه واقعی خود را پیدا کنند باید قاطعیت بیش‌تری داشته باشد. اما این را هم می‌دانیم نظام کرمان بر تخصص عمران تاکید بیش‌تری دارد و با این رویکرد رشته‌های معماری و شهرسازی را فدا کرده است. به رئیس نظام گفتم که این سازمان مثل یک انسان ناقص‌الخلقه شده که یک دستش خیلی بزرگ و دست دیگرش خیلی نحیف است و همین باعث شده شهرسازی کرمان را به بیراهه ببرد.
آخرین پیگیری‌ای که برای ارتقای جایگاه شهرسازی در کرمان کرده‌اید چه زمانی بوده و چه پاسخی به این مطالبه داده شده است؟
در شش ماه گذشته مرتب این مسئله را در موقعیت‌های مختلف گوشزد کردهام. یک گروه تلگرامی با حضور اعضای شوراها، معاونان استاندار، شهرداران و فرمانداران و مدیران کل با عنوان «اندیشه در شهرسازی کرمان» تشکیل داده‌ایم. من آنجا فضا را خیلی تند و نقدهای جدی را مطرح کردهام. دو هفته پیش هم با همکاری دکتر ارجمند کرمانی، یک جلسه در شورای شهر تشکیل شد که شهردار محترم، شهرداران مناطق و دو عضو از نظام مهندسی نیز حضور داشتند. آنجا هم مفصل در این‌باره صحبت شد و من تصریح کردم که در کرمان شهرسازی را به حاشیه برده‌اید. آنجا وقتی من گفتم ما هزار نفر شهرساز در استان داریم همه تعجب کردند. قرار شد این مسئله را پیگیری کرده و پیشنهادات خود را در جلسات بعدی ارائه دهیم. من همان‌جا چند پیشنهاد دادم؛ از جمله این‌که نظام مهندسی انعطاف بیش‌تری نشان داده و برای اصلاح آئین‌نامه اقدام کند و شرایط عضویت و اخذ پروانه از نظام مهندسی را برای شهرسازان تسهیل کنند.
حالا اگر این اتفاق بیفتد و قرار بشود شهرسازان به‌طور جدی وارد جریان شهرسازی بشوند آیا دانش و توانایی کافی در این گروه وجود دارد که بتوانند مسئولیت جدید را به‌خوبی انجام بدهند؟
من هم با شما موافقم و این سوال را درست می‌دانم. ۲۵ سال است دارم کار می‌کنم؛ چه در استان کرمان و چه دیگر نقاط کشور، هرکار کردم تا دانشجو را به‌سمت اجرا بکشانم، دیدم چه‌قدر سخت است اما آیا در استان‌های دیگر که الان شهرسازان دارند ایفای نقش می‌کنند ضریب‌هوشی فارغ‌التحصیلان شهرسازی از بچه‌های کرمان بالاتر بوده است؟ قطعا این‌طور نیست و بچه‌های ما هم اگر به خودباوری لازم برسند و آموزش‌های کاربردی ببینند، حتما می‌توانند این فضای سخت و پرقدرت شهر را بشکنند و در جایگاه خود قرار گیرند.
چه‌قدر امیدوار هستید این حرکتی که آغاز کرده‌اید به یک سرانجام مطلوب برسد؟
من خودم که بسیار امیدوار هستم. الان در گروهی که در تلگرام تشکیل داده‌ایم شاید آن‌طور که باید، اعضا مشارکت ندارند اما کم‌کم این اتفاق خواهد افتاد. خود این بچه‌ها می‌توانند فرهنگ درست اجرای ساختمان را در خانواده‌ها جا بیاندازند؛ در حال حاضر، در این زمینه خیلی سطح توقع جامعه در کرمان پائین است. هم تشکیل این گروه تلگرامی و هم این پیگیری شما در نشریه موجب خواهد شد تا مردم کرمان متوجه وجود چنین متخصصانی بشوند و وقتی با دانش و نقش آنان آشنا شوند قطعا مطالبه‌گری خواهند کرد که ما شهرساز می‌خواهیم. از طرفی خود شهرسازان هم پس از مدتی به دنبال حقوق خود خواهند رفت. نمی‌توانم بگویم این حرکت ما به‌طور مستقیم چه تاثیراتی خواهد گذاشت اما به‌صورت غیرمستقیم تاثیر خواهد داشت و حتی شهرداران استان هم به مرور زمان متوجه‌ی نقش و تاثیر شهرسازان خواهند شد. در کل دنیا، رشته‌ی شهرسازی جایگاه خود را پیدا کرده و شهرهایی منظم ساخته‌اند که امروز زبانزد خاص و عام هستند؛ با قاطعیت می‌گویم فقط و فقط از طریق شهرسازی به چنین موفقیتی رسیده‌اند و امروز به واسطه‌ی شهرهای زیبا و مطلوب خود، از دیگر کشورها افرادی را به تماشا دعوت می‌کنند و گردشگری خود را رونق بخشیده‌اند. ما هم از دولت محترم تقاضا داریم این رشته را در نظام تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری شهرها به رسمیت بشناسد و دیگر رشته‌ها را در خدمت شهرسازی قرار دهد. دولت باید شهرسازان را وارد گود کند و گروهی را تشکیل دهد که اسناد شهرسازی را تهیه کنند؛ اسنادی که قابلیت اجرا داشته باشد؛ در این صورت، منافع عمومی آن را همه خواهیم دید. می‌توان شهرساز محله، شهرساز وکالتی، شهرساز نظام مهندسی تعریف کرد؛ در نهادهای مختلف اعم از شهرداری، دفتر فنی استانداری، میراث فرهنگی، شورای شهر و تمام نهادها اگر شهرسازان را وارد کنند؛ در این صورت قطعا وضعیت فضای شهری ما ارتقا خواهد یافت.
چه شد شما تصمیم گرفتید این دغدغه را در قالب اقدامات عملی دنبال کنید؟ یک بخش آن احتمالا مربوط به بیکاری فارغ‌التحصیلان شهرسازی است.
نگرانی من دلایل متعددی دارد اما در دو دسته‌ی اصلی قرار می‌گیرد؛
یکی این‌که فضای شهری ما اکنون بی‌نظم است، دیگری عملکرد معماران است که به شدت موضوع شهرسازی را لوث کرده و آن را تغییر داده‌اند و فکر می‌کنند با یک فرم، شهرسازی شکل می‌گیرد در صورتی‌که در ۱۰۰ سال گذشته هر کار کردیم با فرم‌گرایی و کالبدگرایی نتوانستیم به جایی برسیم و همین باعث شد که امروز با عوارض اجتماعی متعدد روبه‌رو شویم. حاشیه‌نشینی و بافت کهن و بافت‌های فرسوده و ناکارآمد را داریم و امروز شهر با این دیدگاه یک بعدی کالبدگرایی یکپارچه فرسوده شده است. دغدغه‌ی اصلی من این است که شهرسازی در جامعه و در نهادهای دولتی و عمومی و خصوصی تعریف نشده و همین، بی‌نظمی را در تمام خیابان‌ها ایجاد کرده است. ساختمان بلند داریم، ساختمان کوتاه داریم، ساختمان حجیم داریم، ساختمان لاغر داریم؛ انواع و اقسام نماها را دارند، کف‌سازی مسیرها نامنظم است و الی‌آخر. شهرسازان می‌توانند با تصمیماتی که می‌گیرند به شهر نظم بدهند؛ تصمیماتی که معمار و طراح منظر و ترافیک و افراد سایر رشته‌ها باید آن رعایت کنند. لذا؛ اشتغال فارغ‌التحصیلان شهرسازی یک بحث محدود است؛ سامان دادن به این بی‌نظمی گسترده در شهر است که ما را به‌طور جدی به واکنش واداشته است.
در اظهارات‌تان گفتید که هزار شهرساز در استان داریم. این آمار را چگونه به دست آوردید؟
ببینید؛ دانشگاه آزاد کرمان از سال ۸۸ تا ۹۴ هر سال ۱۰۰ دانشجوی کارشناسی شهرسازی گرفته است. از سال ۹۰ تا ۹۴ نیز هر سال حدود ۷۰ فوق لیسانس گرفت. از سال ۹۴ به بعد، بین ۳۰ تا ۴۰ نفر شده‌اند. این دانشگاه از ۹۳ به بعد دانشجوی دکترای شهرسازی هم جذب کرده است؛ الان ۶۰ دانشجوی دکترا داریم که هنوز فارغ‌التحصیل نشده‌اند.
حدود ۱۰،۱۲ درصد این دانشجویان غیر کرمانی بودند و با پایان تحصیل، رفته‌اند. در عوض، کسانی هستند که از دیگر دانشگاه‌های کشور فارغ‌التحصیل شهرسازی بوده‌اند و به کرمان برگشته‌اند. مجموع این آمار از هزار نفر هم شاید بیش‌تر باشد. ضمن این‌که دانشگاه‌های علمی و کاربردی و غیرانتفاعی هم رشته‌ی شهرسازی دارند که من از آمار آن‌ها اطلاعی ندارم. متاسفانه مرجع مشخصی نداریم که مشخص کند چه تعداد شهرساز در استان داریم. فعلا با تشکیل گروه تلگرامی در حال شناسایی آن‌ها هستیم. اگر جریان و انقلاب شهرسازی راه بیفتد؛ همه‌ی کسانی که به پستو رفته‌اند امیدوار شده و به عرصه می‌آیند. من حساب کردم که در سطح استان بیش از ۱۰ هزار شهرساز نیاز داریم. یک تجربه‌ی جالب هم برایتان بگویم؛ من در در جنوب استان فارس در یک شهر کوچکی در حال کار روی طرح تفصیلی هستم. آنجا می‌گویند: پروانه را شهرساز شهر مُهر زده؟ ببینید در یک شهر کوچک شهرساز چه جایگاهی دارد؛ بعد در کرمان ما که داعیه‌ی کلانشهری دارد، هنوز شهرساز نداریم. مدیریت شهری باید ماتم بگیرد از این وضعیتی که پیش آمده است!
